Konkurencyjność polskiego i niemieckiego przemysłu przetwórstwa rybnego na tle wspólnego rynku Unii Europejskiej

SPIS TREŚCI

WSTĘP

ROZDZIAŁ I. Międzynarodowe uwarunkowania funkcjonowania polskiego przemysłu rybnego
I.1 Zarys zagadnienia konkurencyjności
I.2 Wpływ zewnętrznego otoczenia polskich przedsiębiorstw na ich działalność
I.3 Wspólna Polityka Rybołówstwa i limity połowów
I.4 Wspólna Polityka Rybołówstwa a praktyka rynkowa, wpływ grup interesu na dystrybucję zasobów rybnych
I.5 Spożycie ryb w Polsce i w innych krajach UE
I.6 Spektrum możliwości analizy konkurencyjności przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego

ROZDZIAŁ II. Specyfika przedsiębiorstw branży przetwórstwa rybnego w Polsce i w Niemczech, wpływ handlu zagranicznego na konkurencyjność
II.1 Przetwórstwo rybne w Polsce
II.1.1 Produkcja i zatrudnienie
II.1.2 Struktura asortymentowa produktów polskich przetwórni
II.1.3 Struktura rynku przetwórców ryb w Polsce
II.1.4 Cykl życia polskiej branży przetwórstwa ryb
II.2 Przetwórstwo rybne w Niemczech
II.2.1 Produkcja i zatrudnienie
II.2.2 Koncentracja geograficzna przedsiębiorstw niemieckich
II.2.3 Struktura asortymentowa produktów niemieckich przetwórni
II.2.4 Struktura rynku przetwórców ryb w Niemczech
II.3 Dane o handlu zagranicznym w pomiarze konkurencyjności międzynarodowej polskich przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego

ROZDZIAŁ III. Analiza konkurencyjności wybranych przedsiębiorstw
III.1 Koncepcja i metodyka badań empirycznych
III.1.1 Przedsiębiorstwa polskie
III.1.2 Przedsiębiorstwa niemieckie
III.2 Analiza pozycji konkurencyjnej
III.2.1 Analiza udziałów rynkowych
III.2.2 Analiza wskaźnikowa
III.3 Strategie konkurencyjne przedsiębiorstw
III.3.1 Przedsiębiorstwa polskie
III.3.2 Przedsiębiorstwa niemieckie
III.3.3 Wyniki badań ankietowych wśród konkurentów wymienionych firm
III.4 Potencjały konkurencyjne przedsiębiorstw
III.4.1 Przedsiębiorstwa polskie
III.4.2 Przedsiębiorstwa niemieckie

Zakończenie

Bibliografia

Wykaz skrótów

Spis tabel

Spis rysunków

Spis schematów

Załączniki

WSTĘP

Konkurencyjność jako taka jest przedmiotem zainteresowania nie tylko ekonomii teoretycznej, ale przede wszystkim świata gospodarki realnej. Na podstawie danych makroekonomicznych o polskiej gospodarce można wyrobić sobie pogląd na istnienie potencjału rozwojowego w określonych branżach.

Polskim przemysłem, który cieszy się niezmiernie dobrą opinią tak w kraju jak i za granicą, jest przemysł spożywczy. Jest to o tyle ciekawa gałąź przemysłu, że pomimo przeprowadzenia jej restrukturyzacji na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, nie zachowała się jak inne gałęzie, np. jak przemysł wydobycia węgla - i nie notowano w niej diametralnych spadków produkcji. Wręcz przeciwnie, zaczęła rozkwitać. Szczególnie mało opracowań dotyczy konkurencyjności polskich przedsiębiorstw na rynku przetwórstwa ryb, które to przedsiębiorstwa - z perspektywy roku 2013 - rozwijają się bardzo dynamicznie. Jest to główny powód mojego szczególnego zainteresowania tą specyficzną branżą.

Przedsiębiorstwa krajowe zajmujące się przetwórstwem ryb cechują się zazwyczaj dość płaską strukturą działalności - są to jednostki o wąskim asortymencie produkcji, przez co łatwiej porównywać je pod kątem struktury ich dochodów z tytułu prowadzonej działalności lub pod względem rzeczywistej wielkości zatrudnienia. Przykładowo, inaczej jest w przypadku przetwórstwa mięsnego: przedsiębiorstwa takie przetwarzają mięso wołowe, wieprzowe, drób - zaopatrując się u różnych poddostawców, często zmieniając źródła zaopatrzenia nawet wewnątrz danej grupy asortymentowej. Dzieje się tak przede wszystkim z uwagi na relatywnie mniejsze bariery wejścia na rynek poddostawców mięsa niż na rynek poddostawców ryb. Ci ostatni muszą obowiązkowo inwestować w nowoczesną flotę połowową. Biorąc pod uwagę wyżej wymienione czynniki można przypuszczać, że wyniki badania konkurencyjności firm przetwórstwa ryb okażą się aktualne dłużej niż wyniki analiz innych branż przetwórstwa spożywczego także w perspektywie średnioterminowej, tj. w horyzoncie czasowym najbliższych 5 lat.

Praca podzielona została na trzy rozdziały. W rozdziale I omówione zostały uwarunkowania działalności w polskim przetwórstwie rybnym w skali międzynarodowej, tj. wynikające z umów międzynarodowych na poziomie Unii Europejskiej. Jest to analiza w skali „makro”. Spektrum omawianych zagadnień zostaje stopniowo zawężane - rozdział II traktuje o specyfice branży przetwórstwa ryb w Polsce oraz w Niemczech - jest to poziom „mezo” analizy. Przetwórstwo niemieckie zostało wybrane do porównań z polskim ze względu na podobieństwo niektórych kluczowych branżowych wskaźników. Dzięki temu wyniki badań porównawczych mają sens, a ponadto ukazują siłę polskiego przetwórstwa ryb w kontekście jego odpowiednika u naszego zachodniego sąsiada, czyli w najbardziej uprzemysłowionym europejskim kraju. Rozdział III to badanie konkurencyjności w skali „mikro” - przedmiotem dociekań autora są przypadki konkretnych przedsiębiorstw. Rozpatrywane są 3 przedsiębiorstwa polskie oraz 3 niemieckie - firmy w największym stopniu przyczyniające się do aktualnie wysokiej pozycji konkurencyjnej przemysłów przetwórstwa ryb w obydwu wymienionych krajach. W rozdziale tym zaprezentowano szczegółowe wyniki autorskich badań nad pozycjami konkurencyjnymi tych firm, ich strategiami oraz potencjałami konkurencyjnymi.

Teza badawcza pracy brzmi:

Polski przemys ł przetw ó rstwa rybnego osi ą gn ął wysok ą pozycj ę zar ó wno pod wzgl ę dem jako ś ci produkt ó w jak te ż ich warto ś ci wyra ż onej w pieni ą dzu. Posiada on ponadto potencja ł konkurencyjny umo ż liwiaj ą cy mu swobodne konkurowanie z Niemcami oraz szerzej - na poziomie gospodarki UE.

Zakończeniem przeprowadzonych rozważań będzie odniesienie się do tak sformułowanej tezy.

Autor

ROZDZIAŁ I. Międzynarodowe uwarunkowania funkcjonowania polskiego przemysłu rybnego

I.1 Zarys zagadnienia konkurencyjności

„Konkurencyjny” w odniesieniu do ogółu podmiotów gospodarczych oznacza: relatywnie zdolny do forsowania własnego systemu celów, zamierzeń lub wartości¹. „Relatywnie” - gdyż konkurencyjność można rozpatrywać jedynie w porównaniu do innych podmiotów, idea konkurowania zakłada istnienie co najmniej dwóch rywali. Ściślej ujmując, w stosunku do podmiotu gospodarczego będącego przedsiębiorstwem, „konkurencyjny” oznacza: zdolny do tworzenia przewag produktowych i procesowych pozwalających wyprzedzić rywali rynkowych w walce o klienta². Można tworzyć rankingi przedsiębiorstw pod względem ich konkurencyjności na rynkach danych produktów czy usług, miarami konkurencyjności można mierzyć stopień dopasowania przedsiębiorstw do wymagań rynku oraz - po części - ich kondycję. Poprawność twierdzenia o możliwości pomiaru kondycji podmiotów gospodarczych miarami konkurencyjności daje się uzasadnić tym, że zyski, które przedsiębiorstwa osiągają, są podstawowym źródłem finansowania inwestycji i innowacji, a te z kolei są niezbędne w celu tworzenia i podtrzymywania przewagi konkurencyjnej. Zatem w bardzo dużym uproszczeniu można założyć, że im bardziej konkurencyjny jest dany podmiot, w tym lepszej kondycji ekonomicznej powinien się teoretycznie znajdować.

Istnieją dwie składowe pojęcia międzynarodowej konkurencyjności firm³, mianowicie: pozycja konkurencyjna (udział przedsiębiorstwa w wymianie międzynarodowej) i zdolność konkurencyjna (inaczej potencjał konkurencyjny, tj. długoterminowa zdolność przedsiębiorstwa do sprostania konkurencji międzynarodowej⁴ ). W warunkach Unii Europejskiej za konkurencyjne można uznać te przedsiębiorstwa, które są zdolne przedrzeć się na rynki zagraniczne poprzez eksport - w taki sposób polepszają one swoją pozycję konkurencyjną, a pośrednio także zdolność konkurencyjną - poprzez dostęp do innych jakościowo parametrów czynników wytwórczych (np. tańszy kapitał i siła robocza, dostęp do nowego know-how). Zdolność konkurencyjna obejmuje także możliwość uzyskiwania przewag konkurencyjnych, bez których niemożliwe jest osiągnięcie pozycji konkurencyjnej - przewagi te mogą mieć charakter kosztowo-cenowy i/lub jakościowy, mogą wynikać np. ze zróżnicowania produktów bądź z zagospodarowania nisz rynkowych⁵. W tym miejscu warto nadmienić, że pozytywna co do kierunku zależność między zmianami pozycji i zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstw jest pozorna⁶. Zachodzą bowiem sytuacje, w których czynniki konkurencyjności (np. obecność przemian strukturalnych w prowadzonej działalności) przejściowo pogarszają pozycję konkurencyjną danego przedsiębiorstwa, a ich konsekwencją staje się tymczasowy spadek eksportu, zmniejszenie płynności finansowej lub wzrost zadłużenia. Jednak w długim okresie przemiany takie opłacą się - wzrośnie zdolność konkurencyjna.

I.2 Wpływ zewnętrznego otoczenia polskich przedsiębiorstw na ich działalność

Otoczenie zewnętrzne (otoczenie dalsze, makrootoczenie) polskich firm przetwórstwa rybnego składa się z czynników i procesów, które wywierają wpływ na ich działalność. Można te czynniki podzielić w sposób następujący:

Czynniki ekonomiczne:

- istnienie konkurentów, geograficzna bliskość dostawców surowców, maszyn i urządzeń,
- istnienie możliwości dofinansowania projektów inwestycyjnych z funduszy UE,
- dostępność subsydiów eksportowych realizowanych przez wyspecjalizowane instytucje typu PAIiIZ⁷ czy Regionalne Centra Eksportu; dostępność kredytów operacyjnych w bankach krajowych (Bank Gospodarstwa Krajowego, Bank Gospodarki Żywnościowej),
- ceny surowców na rynku krajowym i unijnym,
- poziom i trendy w konsumpcji ryb i przetworów rybnych,
- ogólne koszty działalności gospodarczej.

Czynniki administracyjno-prawne:

- limity połowów,
- uwarunkowania prawne działalności na poziomie regionów (np. kwestia tego, czy firma działa w obrębie klastra, Specjalnej Strefy Ekonomicznej itp.),
- stabilność przepisów prawnych w zakresie rybołówstwa, norm sanitarnych dla przetworów
rybnych, właściwe egzekwowanie prawa przez jednostki sprawujące kontrolę nad branżą,
- istnienie lobby branżowego, zakres jego siły przebicia dla skutecznego reprezentowania interesariuszy (przede wszystkim rybaków i przetwórców),
- polityka gospodarcza realizowana względem branży na szczeblach regionalnych oraz na szczeblu centralnym administracji państwowej.

Czynniki techniczne:

- dostępność nowych technologii wspomagających proces przetwórczy, tempo zmian w technologii przetwarzania surowca,
- łatwość wprowadzania innowacji produktowych dostosowanych do lokalnych rynków,
- dostępność i jakość źródeł pozyskiwania wody i energii elektrycznej.

Czynniki przyrodnicze:

- panujące na terenie łowisk warunki ekologiczne (stopień czystości wód, dostępność określonych gatunków ryb przeznaczonych do odłowienia ze zbiorników wodnych znajdujących się na terenie kraju, w obrębie jego morskich wód terytorialnych oraz łowisk międzynarodowych),
- kwestie związane z ochroną środowiska: możliwość atrakcyjnej kosztowo i zgodnej z prawem utylizacji odpadów poprodukcyjnych, przestrzeganie okresów ochronnych dla ryb.

Czynniki związane z rynkiem pracy:

- stopa bezrobocia w kraju i konkretnym regionie, w którym zlokalizowane są przedsiębiorstwa,
- wysokość stawek wynagrodzenia pracowników bezpośrednio związanych z procesem produkcyjnym.

I.3 Wspólna Polityka Rybołówstwa i limity połowów

Gospodarka rybna UE jest kierowana przez Komisję Europejską, przy czym na terenie Unii obowiązuje zasada odłowu maksymalnie zrównoważonego⁸ - oznacza to, że ryby będą poławiane w tempie, które nie obniży potencjału produkcyjnego ich zasobów w przyszłości. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 2371/2002 w sprawie ochrony i zrównoważonej eksploatacji zasobów w ramach wspólnej polityki rybołówstwa⁹, stosuje się „taką eksploatację żywych zasobów wodnych, która zapewnia zrównoważone warunki ekonomiczne, środowiskowe i społeczne”. Z takiej definicji celu gospodarki rybnej wynika dążenie do osiągnięcia celu pośredniego, tj. zagwarantowania stabilności zasobów określonych gatunków ryb. Kierując się ww. wytycznymi, KE sukcesywnie ustala limity połowów ryb na poszczególnych łowiskach w obrębie Wspólnoty - w zależności od poławianych gatunków i stref są to okresy od roku do dwóch lat¹⁰. Instrumentami polityki ochrony gatunków ryb są:

1) ustalenia całkowitych dopuszczalnych połowów - ang. Total Allowable Catch (TAC),
2) przydziały kwotowe dla poszczególnych krajów,
3) ustalenia liczby dni dopuszczalnego przebywania rybackich jednostek połowowych na morzu¹¹.

Ze względu na konieczność zapewnienia interesariuszom reprezentującym podażową stronę rynku rybnego (rybakom, przetwórniom) opłacalności ich działalności w krótkim okresie, Komisja Europejska zastrzegła sobie prawo do odejścia od rekomendowanych przez specjalistów całkowitych dopuszczalnych połowów - stąd np. zdarzało się w okresie lat 2002-2007 ustalanie dopuszczalnych limitów na poziomie wyższym nawet o 40% niż zalecany przez naukowców¹². Ceną za stabilność makroekonomiczną strony podażowej realizowaną poprzez dopuszczenie możliwości przełowienia stad był w tych latach znikomy postęp w odnawianiu zasobów, w szczególności gdy chodziło o stada uznane przez ekspertów za zagrożone. Prawdopodobieństwo gwałtownych zmian kwot, a zatem ryzyko występowania rynkowych szoków podażowych, od 2002 r. było i dalej jest sukcesywnie minimalizowane - różnice pomiędzy danymi kwotami w kolejnych okresach są ograniczane za pomocą dopuszczalnych wahań procentowych. Zamysłem takiej polityki jest umożliwienie interesariuszom wiarygodnego prognozowania warunków makroekonomicznych ich działalności oraz swobodnego planowania produkcji w średnim okresie. Istnieją ścisłe procedury uchwalania kwot połowowych, a ich ogólny przebieg ilustruje poniższy schemat.

Schemat 1. Mechanizm ustalania TAC i kwot połowowych

illustration not visible in this excerpt

Źródło: Opracowanie własne.

O ostatecznym kształcie polityki połowowej decydują poszczególne państwa za pośrednictwem swoich delegatów do Rady Ministrów ds. Rybołówstwa¹³. Jednak odpowiedzialność za realizację postanowień tej Rady oraz kontrolę jej wykonania przechodzi na państwa członkowskie, konkretnie na resorty rybołówstwa tych państw. Zadaniem instytucji europejskich, a w szczególności KE jest „zapewnienie, że swoboda działań nie będzie nadużywana w celu zakłócenia konkurencji lub nie będzie niesprawiedliwie faworyzować obywateli jednego kraju względem innego¹⁴ ”. KE tworzy więc ramy działalności, nie kierując się intencją zunifikowania modeli produkcji przemysłowej i nie rości sobie prawa do odgórnego tworzenia szczegółowych, regionalnych rozwiązań - te są cedowane na państwa członkowskie.

Choć WPRyb formalnie powstała w 1983 r., jej początki datuje się na lata 70. ubiegłego wieku - w roku 1970 postanowiono o wspólnej organizacji rynków produktów rybołówstwa. Obecnie istnieje zbiór unormowań prawnych¹⁵ sprowadzających do wspólnego (dla wszystkich krajów UE) mianownika sprawy dotyczące funkcjonowania organizacji producentów przetworów rybnych, cen orientacyjnych i referencyjnych, składowania produktów itp.¹⁶. Historia uczy, że narastające konflikty pomiędzy państwami członkowskimi w dziedzinie połowów ryb doprowadziły do sytuacji wytworzenia tzw. wyłącznych stref ekonomicznych (ang. EEZ) na szelfie kontynentalnym. Flota jednostek połowowych rozwinęła się do tego stopnia, że jej moce przerobowe wielokrotnie przekraczały dostępne w ramach zrównoważonego rozwoju zasoby surowca. Od czasu wynegocjowania przez instytucje europejskie międzynarodowych porozumień między członkami Wspólnoty w zakresie odłowu ryb, wzajemnego udostępnienia łowisk w celu zachowania zagrożonych gatunków i podtrzymania tradycyjnych metod połowu, liczebność flot krajowych systematycznie zmniejszano. W roku 2012 zdolności przetwórcze flot europejskich przekraczały dostępne zasoby ryb ponad dwuipółkrotnie¹⁷. Polska również posiada liczną, ale wciąż przestarzałą flotę. Nie zmienia to faktu, że w latach 2013-2015 Polska nie wykorzysta całości przydzielonych jej limitów połowowych. Od momentu akcesji Polski do UE - na przestrzeni lat 2004-2010, zdolność połowowa polskiej floty spadła o ok. 76%¹⁸. Sprzęt połowowy masowo złomowano z uwagi na jego przestarzałość (w tym okresie zezłomowano ok. 44% ogółu jednostek rybackich)¹⁹. W świetle analiz eksperckich można przypuszczać, że w zapamiętałym redukowaniu polskiej floty zagubiono cel tej operacji - miało nim być dostosowanie zdolności połowowej do przyjętych limitów. Istnieje zaś przypuszczenie, że „tak duża redukcja zdolności połowowej może być przyczyną niewykorzystania przez polską flotę dostępnych kwot połowowych²⁰ ”.

Wyznaczanie TAC oraz przydziały kwot dla określonych państw zależą od kilku czynników:

a) skali wykonania planów zmian możliwości połowowych,
b) długoterminowych planów co do danych zasobów stad ryb,
c) ustaleń kwot w poprzednich latach; zasadniczo ich coroczne fluktuacje mieszczą się w przedziale +/- 15%, o ile dane zasoby nie znajdują się na krawędzi biologicznego wyginięcia,
d) stopnia wykonania celu podjętego przez UE podczas Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w 2002 r., tj. doprowadzenia wszystkich europejskich zasobów rybnych do poziomu gwarantującego maksymalny zrównoważony odłów (MSY) do końca roku 2015,
e) stopnia wykorzystania dozwolonego nakładu połowowego w latach poprzednich - niewykorzystane w danym roku zasoby przechodzą pośrednio na lata następne, a za przełowienia kraje płacą kary w postaci zmniejszonych limitów w kolejnych latach²¹.

Jak wynika z poniższej tabeli, przydziały kwot nie rozkładają się równomiernie. Jest to spowodowane przede wszystkim dostępnością łowisk dla floty danego państwa - przykładowo żadnemu z trzech państw: Polsce, Niemcom ani Wielkiej Brytanii nie przydzielono możliwości połowów tuńczyka błękitnopłetwego (poz. 25.), jako że gatunek ten występuje w Morzu Śródziemnym. Jego połowem zajmują się floty państw leżących nad basenem tego morza.

Tabela 1. Kwoty połowowe w roku 2012

illustration not visible in this excerpt

Oznaczenia: PL - Polska, D - Niemcy, UK - Wielka Brytania, n/a - nie dotyczy,

bd - brak danych,

** - kwota obejmuje także zasoby wód międzynarodowych.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych użyczonych przez Z. Grabowskiego z Centrum Monitorowania Rybołówstwa w Gdyni oraz broszury informacyjnej Komisji Europejskiej Og ó lny Dopuszczalny Po łó w (TAC) i kwoty po ł ow ó w 2012, w: http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/fishing_rules/tacs/index_pl.htm, dostęp: 8.04.2013 r.

Tabela 2. Kwoty połowowe w roku 2012 - c.d.

illustration not visible in this excerpt

Źródło: j. w.

I.4 Wspólna Polityka Rybołówstwa a praktyka rynkowa, wpływ grup interesu na dystrybucję zasobów rybnych

Na płaszczyźnie UE, niebagatelne znaczenie ma działalność lobby krajowych, reprezentujących lokalne interesy kolejnych ogniw łańcucha wartości produktów rybnych - armatorów i rybaków, pierwszych centrów skupu surowca, przetwórni rybnych oraz usługodawców wspierających tychże przetwórców. Największe przydziały mają te kraje, w których powiązania pomiędzy takimi ogniwami są najsilniejsze i najbardziej skoncentrowane - innymi słowy są to te kraje, w których istnieją silnie rozwinięte klastry przemysłu rybnego. Znaczenie ma też fakt, że osoby decyzyjne w kwestii limitów - ministrowie rybołówstwa zainteresowanych państw członkowskich ulegają wpływom tych lobby, co doprowadza do powstania na spotkaniach Rady UE ds. Rybołówstwa sytuacji bardziej przypominającej „koński targ” niż merytoryczną dyskusję nad sposobami wypełniania celów średnio- i długookresowych²². W takich okolicznościach krótkoterminowe interesy lobby poszczególnych państw przeważają nad zachowaniem linii zgodnej z postanowieniami wieloletniej strategii ustalonej dla wszystkich łowisk UE. Jednak w świetle zaproponowanych przez Komisję UE w roku 2011 modyfikacji²³ WPRyb, czyli:

1) wprowadzenia zakazu odrzutów do morza tych ryb, które nie powinny być poławiane, ale które dostały się w sieci rybackie (po wypuszczeniu ich z sieci będą uszkodzone i nie przeżyją, a z drugiej strony błędną decyzją ekonomiczną byłoby dopuszczenie ich do obrotu rynkowego - możliwym rozwiązaniem jest przerabianie przyłowionych ryb na mączkę rybną),
2) wprowadzenia zbywalnych koncesji połowowych,
3) regionalizacji zarządzania rybołówstwem,

głos zrzeszeń producentów i rybaków zyskuje na znaczeniu z uwagi na ich fachową wiedzę. Reprezentanci krajowych przedsiębiorstw przetwórczych i jednostek naukowych zajmujących się badaniami morza zwracają uwagę decydentów unijnych na zależności pomiędzy przydzielanymi kwotami połowowymi, strukturą finansowania krajowych zarządów rybołówstwa i tzw. presją gatunkową²⁴ wśród ryb morskich.

Lobby ekologów próbuje wywierać znaczny wpływ na kształt WPRyb. Na dwóch niżej zaprezentowanych schematach zilustrowano potencjalne skutki ukształtowania WPRyb w sposób prospołeczny (reprezentujący dążenie KE) i proekologiczny (dążenie ekologów).

Schemat 2. Mechanizm zależności pomiędzy przyznawanymi kwotami połowowymi a stabilnością przetwórstwa rybnego. Wariant 1: prospołeczna WPRyb

illustration not visible in this excerpt

Źródło: Opracowanie własne.

Powyższy mechanizm ukazuje funkcjonowanie rynków dorsza oraz szprota i śledzia przy założeniu wcielania w życie istniejących obecnie wytycznych długoterminowej WPRyb. Dorsz jest drapieżnikiem, poluje na śledzia i szprota. Wzrost kwoty połowowej dla dorsza o 15% przekłada się na wzrost podaży tej ryby na rynku i spadek jej ceny (rys. u góry). Jednocześnie pozostała w morzu populacja dorsza zjada określoną populację śledzia i szprota - wywołuje to odpowiednie zmniejszenie rynkowej podaży tychże gatunków (rys. u dołu).

Mechanizm powyższy został określony mianem „prospołecznej WPRyb”. Polityka w wariancie prospołecznym polega na zachowawczym manipulowaniu przez KE kwotami połowowymi (+/- 15% w odniesieniu do kwoty połowowej z roku poprzedniego). Zaletą tego wariantu jest wspomaganie utrzymania stabilności cen na rynkach surowców rybnych oraz podtrzymywanie sukcesywnego rozwoju gospodarczego obszarów nadmorskich. Jego wadę stanowi natomiast ignorowanie istnienia mechanizmu tzw. presji środowiskowej między gatunkami i tym samym pośrednie przyzwolenie na zmniejszanie się różnorodności gatunków ryb w akwenach.

Inne cele realizowałaby natomiast polityka proponowana przez ekologów (schemat poniżej).

Schemat 3. Mechanizm zależności pomiędzy przyznawanymi kwotami połowowymi a stabilnością przetwórstwa rybnego. Wariant 2: proekologiczna WPRyb

illustration not visible in this excerpt

Źródło: Opracowanie własne.

W dążeniu do zachowania maksymalnej bioróżnorodności gatunkowej mórz, ekolodzy kierują się arytmetyką następującego rodzaju: ochrona dw ó ch gatunk ó w ryb jest lepsza ni ż ochrona tylko jednego gatunku. Celem zachowania dotychczasowej liczebności stad śledzia i szprota, dążą oni do ustalenia wyższych limitów połowów dorsza. W (idealnym) przypadku wykorzystania ustalonej kwoty połowowej przez rybaków, podaż rynkowa diametralnie wzrasta (zob. rysunek u góry). W łowiskach pozostają niewielkie stada dorsza, przez co śledzie i szproty, pozbawione swojego naturalnego wroga, bez przeszkód się rozmnażają. Presja środowiskowa dorsza na śledzie i szproty w znaczącym stopniu maleje, czego odzwierciedleniem jest mniejszy co do wartości bezwzględnej spadek liczebności ich populacji (rysunek u dołu).

Polityka forsowana przez pozarządowe organizacje ekologiczne ma konkretne wady i zalety:

-jej zalety: utrzymanie różnorodności gatunkowej łowisk, utrzymanie stabilności ekosystemu mórz,
-jej wady: zwiększenie nieprzewidywalności rynków surowców rybnych (wzrost wahań cen na rynkach), pośrednio taka polityka przyczynić się może do stagnacji lub zacofania gospodarczego obszarów nadmorskich - np. poprzez stopniowe zwiększanie się bezrobocia w tych regionach, jeśli przedsiębiorstwom przetwórczym utrudnione zostanie długoterminowe planowanie produkcji i gdy zaczną one z tego powodu wycofywać się z rynku.

Oba warianty mają swoje implikacje w sferze kształtowania się unijnego budżetu na cele finansowania przedsięwzięć w ramach WPRyb. Zagadnienie dalszego rozwoju WPRyb jest ściśle powiązane z ustawicznym wpływem środków finansowych do budżetu UE oraz do instytucji zarządzających rybołówstwem w krajach członkowskich. W zależności od kierunku prowadzonej polityki (prospołeczna vs. proekologiczna), efekty finansowe przedstawiać się będą odmiennie.

Efekt finansowy stosowania (bądź niestosowania) się rybaków do WPRyb odczuwany jest przede wszystkim przez te państwa UE, które dopiero dzięki przychodom ze sprzedaży licencji na odławianie poszczególnych gatunków ryb są stanie finansować zarządzanie krajowym rybołówstwem. Sytuacja taka może wynikać np. z lokalnych unormowań prawnych i przejawiać się względnie niskim stopniem współfinansowania działalności instytucji zarządzania rybołówstwem przez budżet państwa. Wielkość rocznych przychodów z tytułu sprzedaży koncesji połowowych (efekt finansowy) wyrazić można następującą zależnością:

Efekt finansowy = r × (ΔPgatunek1 × ΔQgatunek1 + ΔPgatunek2 × ΔQgatunek2 + ΔPgatunek3 × ΔQgatunek3 + … + ΔPgatunek_n-ty × ΔQgatunek_n-ty),

gdzie:

-ΔPgatunek - roczny przyrost ceny danego gatunku ryby na rynkach, na których odbywała się sprzedaż,
-ΔQgatunek - tonaż sprzedanych w danym roku ryb,
-n - liczba gatunków,
-r - relacja ceny koncesji połowowej do przychodu rybaka uzyskanego z tytułu sprzedaży złowionych na tą koncesję ryb.

Tak rozumiany efekt finansowy zależny jest ponadto od elastyczności cenowych popytu na poszczególne gatunki ryb oraz od siły presji środowiskowej pomiędzy gatunkami. Presja ta jest zmienna w czasie i w praktyce niemożliwe jest dokładne przewidzenie zachowania konkretnych stad ryb.

Porównanie rozważań na poziomie „mikro” (pojedyncze rynki danych gatunków ryb) z przydziałami kwot na poziomie „makro” (poniższy wykres) daje wyobrażenie o skali problemu efektywnego zarządzania podażową stroną rybołówstwa. Oczywiste jest to, że im większy limit połowowy dane państwo otrzyma i wykorzysta, tym więcej surowca trafi do przetwórni, tym więcej produktów przetwórnie wprowadzą na rynki rodzime lub wyeksportują, tym niższe ceny będą one mogły zaproponować odbiorcom końcowym, tym samym stając się bardziej konkurencyjnymi. Poniższy wykres ilustruje nierówności w przydziale limitów pomiędzy państwami członkowskimi UE.

Rysunek 1. Przydziały kwot połowowych a udział państw w wykorzystaniu europejskich zasobów ryb (%)

illustration not visible in this excerpt

Źródło: Opracowanie własne.

Gatunki ryb najobficiej przyznane Polsce do odłowu to szprot, śledź, dorsz i gładzica. Tonaż szprota przeznaczonego do odłowu przez jednostki pływające pod polską banderą przewyższał w roku 2012 niemal 2,8-krotnie limity dla Niemiec i Wielkiej Brytanii razem wziętych, przy czym Wielka Brytania posiada pozwolenia na połów szprota w 100% ze swoich południowych akwenów (rejon kanału La Manche), natomiast Niemcy i Polska pozyskują ten surowiec głównie z Bałtyku (odpowiednio: 98,7% i 100% połowów). Z perspektywy przedsiębiorstw przetwórczych, w przypadku posiadania przez nie mocy produkcyjnych przekraczających dostępne limity połowów interesujących je gatunków ryb (sytuacja taka ma miejsce od wielu lat), konieczny jest import surowca - odbywa się to zazwyczaj na dwóch płaszczyznach: albo przedsiębiorstwo umawia się z rybakami z innych krajów na dostawę surowca i odbiera je bezpośrednio z portów, albo - co jest rozwiązaniem rzadszym - wykupuje swoich bezpośrednich zagranicznych konkurentów, tj. firmy posiadające już powiązania z rybakami z danego kraju. Poniższy wykres ilustruje gatunki ryb, przetwórstwem których zajmowałyby się polskie przetwórnie, gdyby wyłączono import surowca i w całości wykorzystywano przydzielone Polsce kwoty połowowe.

Rysunek 2. Udziały gatunków ryb w całości przydziału dla Polski na rok 2012

illustration not visible in this excerpt

I.5 Spożycie ryb w Polsce i w innych krajach UE

Średniorocznie w okresie lat 2000-2009, podaż ryb na nasz rodzimy rynek niemal trzykrotnie przekraczała tonaż połowów z Bałtyku. Jednak nie istnieje bezpośredni mechanizm przełożenia limitów na krajową podaż ryb. Daje się to wyjaśnić tym, że:

-nie wszystkie ryby przeznaczone do odłowu przez Polskę są automatycznie dostarczane na rynek polski - są one bowiem przedmiotem handlu polskich rybaków w zagranicznych portach morskich,
-część złowionych ryb jest przeznaczana do przerobu na tzw. mączkę rybną,
-w kraju istnieją zapasy ryb mrożonych,
-Polska importuje surowiec m. in. z powodu niezdolności do całkowitego wykorzystania limitów połowowych przez polskich rybaków.

Poniższa tabela ilustruje procentowe wykorzystanie limitów połowowych poszczególnych gatunków ryb przez Polskę w 2012 r.

Tabela 3. Wykorzystanie kwot połowowych przeznaczonych Polsce na rok 2012, w podziale na najważniejsze dla polskiego przetwórstwa gatunki ryb (%)

illustration not visible in this excerpt

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Centrum Monitorowania Rybołówstwa w Gdyni.

Spożycie ryb w Polsce wolno, ale systematycznie wzrasta, rokrocznie oscylując wokół poziomu 12-13 kg/os. Jest to jednak mniej niż np. w Niemczech, gdzie średnia przyjmuje wartości powyżej 15 kg/os. (15,5 kg/os. w 2011 r).

Tabela 4. Spożycie ryb w Polsce (w kg wagi żywej na mieszkańca)

illustration not visible in this excerpt

Źródło: T. Chrościcki, Uwarunkowania makroekonomiczne, [w:] Rynek Ryb - stan i perspektywy, 2010, nr 14, s. 1, 2011, nr 16, s. 1., 2012, nr 17, s. 1., Wydawnictwo IERiGŻ-PIB, Warszawa 2010, 2011, 2012, a także: J. Seremak-Bulge, Rynek i spo ż ycie ryb w latach 2009-2010, w: http://www.sprl.pl/userfiles/files/pdf/rynek.pdf, dostęp: 9.04.2013 r., s. 2-4. oraz J. Seremak-Bulge , Rynek i spo ż ycie ryb w latach 2007-2008, w: http://www.sprl.pl/userfiles/files/doc/ris.ppt, dostęp: 9.04.2013 r., s. 4-5.

Tabela 5. Spożycie ryb w Niemczech (w kg wagi żywej na mieszkańca)

illustration not visible in this excerpt

Źródło: M. Keller, S. Kess, Fischwirtschaft - Daten und Fakten. Roczne raporty za lata 2004-2011, Wydawnictwo Fisch-Informationszentrum Hamburg, w: http://epub.sub.uni-hamburg.de/epub/journal.php?journal_id=53&la=de, dostęp: 9.04.2013 r., s. 8.

Średnia unijna w roku 2009 to ok. 22 kg/os.²⁵, natomiast rekordzistami w europejskim rocznym spożyciu ryb i przetworów w roku 2011 byli Hiszpanie (ok. 41 kg/os.), Norwegowie (ok. 46 kg/os) oraz Portugalczycy (ok. 56 kg/os.). Pomijając specyficzne nawyki żywieniowe ludności krajów Półwyspu Iberyjskiego w kwestii konsumpcji ryb (wynikające m. in. z tradycji, mentalności i bezpośredniej bliskości Oceanu Atlantyckiego), można stwierdzić na podstawie tych właśnie punktów odniesienia, że potencjał do dalszego wzrostu konsumpcji jest zarówno w Polsce jak i w Niemczech dość znaczny. Z danych makroekonomicznych o spożyciu ryb w Polsce w istocie wywnioskować można istnienie słabego trendu wzrostowego w tej kwestii, któremu jednak sprzyjają obecnie takie czynniki jak np. moda na zdrowe odżywianie się, będąca rezultatem wzrostu świadomości zdrowotnej Polaków.

I.6 Spektrum możliwości analizy konkurencyjności przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego

W literaturze przedmiotu istnieją liczne koncepcje sposobów przeprowadzania badań z zakresu konkurencyjności przedsiębiorstw²⁶. M. Gorynia proponuje zastosowanie koncepcji trójwymiarowej²⁷, tj. badanie:

a) pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw (tzw. konkurencyjność ex post; chodzi tu o konkurencyjność wypracowaną w przeszłości i odnoszącą się do obecnej sytuacji przedsiębiorstwa ; t<t0),
b) strategii przedsiębiorstw (łącznika pomiędzy potencjałem a pozycją konkurencyjną),
c) ich potencjału konkurencyjnego (jest to tzw. konkurencyjność ex ante, odnosząca się do przyszłości; dla t>t0)²⁸.

W odniesieniu do konkurencyjności międzynarodowej danej branży, warto usystematyzować składniki poszczególnych jej wymiarów.

Na analizę pozycji konkurencyjnej składają się:

-zbadanie udziałów w rynku poprzez rozpisanie rozkładu całości branżowych przychodów ze sprzedaży produktów pomiędzy poszczególne przedsiębiorstwa, określenie stopnia koncentracji dostawców surowców i odbiorców wyrobów gotowych,
-wskaźnikowa analiza sytuacji finansowej.

Na analizę strategii przedsiębiorstw składają się:

-zdefiniowanie rodzaju dominującej na dany moment strategii danego przedsiębiorstwa (spośród klasycznych warto wymienić strategie: przywództwa kosztowego, dywersyfikacji asortymentu produktów oraz koncentracji na niszy rynkowej),
-analiza przewag konkurencyjnych - polega na zbadaniu 4 aspektów: przewagi cenowej, dystrybucyjnej, produktowej i promocyjnej dla poszczególnych przedsiębiorstw branży,
-badanie bieżących i planowanych działań konkurencji - tu przed zarządami przedsiębiorstw stoją - z technicznego punktu widzenia - dwie możliwości:

- tzw. „biały wywiad” - tj. legalne porównywanie cen ostatecznych dla odbiorców końcowych, analiza sprawozdań finansowych konkurentów, szacowanie prawdopodobieństw wyboru konkretnych strategii marketingowych konkurentów w zależności od ich wyjściowej sytuacji finansowej ujawnionej w rejestrach publicznie dostępnych (takich jak np. Krajowy Rejestr Sądowy), przeprowadzanie badań ankietowych, śledzenie rozwoju branży przedstawianego w biuletynach informacji publicznej i czasopismach branżowych,
- szpiegostwo gospodarcze - tj. stosowanie nielegalnych praktyk gospodarczej „wojny podjazdowej”, np. podawanie się za kooperanta celem wysondowania nastrojów i bolączek w konkretnej firmie, nakłanianie pracowników „badanej” w ten sposób firmy do sprzeniewierzenia dokumentów czy niejawnych informacji handlowych za określone korzyści materialne.

Na analizę potencjału konkurencyjnego składają się:

-badanie zasobów informacyjnych, innowacyjnych, ludzkich, organizacyjnych, rzeczowych i technologicznych wewnątrz przedsiębiorstw reprezentujących branżę w krajach, których ta analiza dotyczy
-analiza platformy konkurencyjnej - w kompleksowej analizie konkurencyjności uwzględnia się uwarunkowania w skali gospodarki: kulturowe, demograficzne, ekonomiczne, prawne i technologiczne. Ponadto zastosowanie w tej części analizy znajduje „model 5 sił” Portera, m. in. analiza siły dostawców, obecnych i potencjalnych konkurentów, a także analiza cyklu życia sektora.

[...]

---

¹ Zob. W. Jakóbik, Konkurencyjno ść gospodarki polskiej. Stan i perspektywy, [w:] Przedsi ę biorczo ść i konkurencyjno ść , tom IV. Praca zbiorowa pod red. J. Kotowicz-Jawor, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 149.

² Tamże.

³ W pracy słowo „przedsiębiorstwo” będzie używane zamiennie ze słowem „firma”. Dalsze znaczenie słowa „firma” - to „marka”, „reputacja” (danego przedsiębiorstwa). W tym sensie słowo „firma” nie będzie używane.

⁴ Zob. W. Jakóbik, Konkurencyjno ść gospodarki polskiej …, dz. cyt., s. 152.

⁵ Zob. tamże, s. 170.

⁶ Tamże, s. 171-173.

⁷ Państwowa Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych.

⁸ Zobowiązanie to zostało przyjęte przez UE podczas Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w 2002 r., natomiast pierwsze zapisy o dążeniu do osiągnięcia przez państwa członkowskie Wspólnoty tzw. kwoty MSY (maksymalnego zrównoważonego połowu) pojawiły się w Konwencji Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza (UNCLOS, 1982 r.), w: http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/convention_20years/1995FishStockAgreement_ATahin dro.pdf, dostęp: 26.02.2013 r., s. 2.

⁹ Od roku 2002 dokument ten jest podstawą prawną dla wszelkich późniejszych modyfikacji WPRyb.

¹⁰ Komisja Europejska, Ca ł kowite dopuszczalne po ł owy (TAC) i Kwoty Po ł owowe. Arkusz Informacyjny, w: http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/fishing_rules/tacs/index_pl.htm, dostęp: 20.04.2013 r.

¹¹ Istnieją wątpliwości odnośnie skuteczności instrumentu nr 3). W latach 2005-2006, w okresie obowiązywania ograniczeń liczby dni spędzanych przez jednostki na morzu, po konfrontacji danych ex-post z zaangażowanych krajów UE z archiwalnymi danymi o wysokości nakładów połowowych w latach wcześniejszych, nie zaobserwowano w tempie spadków tych nakładów znaczącej zmiany. Zatem zaistniały powody do przypuszczeń o nieefektywności tego instrumentu.

¹² Zob. Komisja Europejska, Ca ł kowite dopuszczalne po ł owy …, tamże, s. 15.

¹³ Jeszcze bardziej szczegółowy schemat procesu decyzyjnego wewnątrz struktur UE zaprezentowano w publikacji Rozw ó j rynku ryb i zmiany jego funkcjonowania w latach 1990-2007. Praca zbiorowa pod red. J. Seremak-Bulge, Wydawnictwo IERiGŻ-PIB, Warszawa 2008, s. 21.

¹⁴ Komisja Europejska, Wsp ó lna Polityka Rybo łó wstwa. Podr ę cznik u ż ytkownika, Wydawnictwo Urzędu Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luxemburg 2008, w: http://ec.europa.eu/fisheries/cfp/fishing_rules/tacs/index_pl.htm, dostęp 20.04.2013 r., s. 11.

¹⁵ Zob. Rozporządzenie Rady (WE) nr 104/2000 z dnia 17 grudnia 1999 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków produktów rybołówstwa i akwakultury, Dz. U. Wspólnot Europejskich L 17/22 z 21.1.2000 r.

¹⁶ Szerzej: Komisja Europejska, Portal informacyjny „ Europa ” . Streszczenie prawodawstwa UE. Wsp ó lna organizacja rynk ó w produkt ó w rybo łó wstwa,

w: http://www.europa.eu/legislation_summaries/maritime_affairs_and_fisheries/fisheries_sector_organisation_a nd_financing/l66002_pl.htm, dostęp: 20.04.2013 r.

¹⁷ J. Borg, Nowa definicja wsp ó lnej polityki rybo łó wstwa dla XXI wieku, [w:] Komisja Europejska, Wsp ó lna Polityka Rybo łó wstwa. Podr ę cznik …, dz. cyt., s. 4.

¹⁸ K. Stanuch, Wykorzystanie kwot po ł owowych na Ba ł tyku w latach 2001-2011, stenogram przemówienia na konferencji zorganizowanej przez WWF Polska, 2 lipca 2012, [w:] Polski Ba ł tycki Okr ą g ł y St ół ds. Rybo łó wstwa, sprawozdanie za rok 2012, Wydawnictwo Fundacja WWF Polska, Warszawa 2012, s. 20.

¹⁹ Tamże.

²⁰ Tamże.

²¹ Sytuacje niewykorzystania limitów w skali UE - jeśli się zdarzają, to zależą raczej od wysokiej liczby dni niesprzyjających warunków pogodowych do wypraw na połowy niż bywają efektem słabszej konkurencji.

²² M. Betz, F.J. Richter, Fischkonsum und Nachhaltigkeit. Praca zbiorowa pod red. M. Betz, Wydawnictwo Zeitbild Verlag und Agentur für Kommunikation GmbH, Berlin - Hamburg 2011, w: http://www.fischinfo.de/pdf/ZB_Fische_RZ_web_Final.pdf, dostęp: 20.04.2013 r., s. 17.

²³ Zob. E. Milewska, Reforma Wspólnej Polityki Rybołówstwa Unii Europejskiej, stenogram przemówienia na konferencji zorganizowanej przez WWF Polska, 6 marca 2012, [w:] Polski Ba ł tycki Okr ą g ł y St ół ds. Rybo łó wstwa …, dz. cyt., s. 9.

²⁴ Tamże, s. 11.

²⁵ Brak dostępu do danych Eurostat o średnim unijnym spożyciu ryb w latach późniejszych niż rok 2009, Zaprezentowane dane o średniej unijnej z 2009 r. pochodzą z: P. J. Bykowski, Przetw ó rstwo ryb w Polsce - szanse i zagro ż enia, Gdynia 2010, w: http://www.sprl.pl/userfiles/files/pdf/przetworstwo.pdf, dostęp: 14.04.2013r., s. 2.

²⁶ Zob. B. Czerniachowicz, Metody analizy strategicznej w ocenie konkurencyjno ś ci przedsi ę biorstw, [w:] Konkurencyjno ść przedsi ę biorstw. Metody badania. Case study. Praca zbiorowa pod red. M. Białasiewicz, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010 r., s. 12.

²⁷ Zob. M. Gorynia, Perspektywy integracji europejskiej, [w:] „Gospodarka Narodowa”, 2000, nr 10, s. 48.

²⁸ Tamże, s. 50.