The principle of universal jurisdiction in international criminal law

Zasada jurysdykcji uniwersalnej w międzynarodowym prawie karnym


Research Paper (postgraduate), 2016

84 Pages


Excerpt


This preview was generated for search engines like Google and does not reflect the actual layout of the book or ebook. Please click on the cover for a look inside the book.

Recenzenci dr. Piotr Góralski, dr. hab. Anna Muszyńska, prof. nadzw. UWr

Rodzicom,za aksjologiczne, ontologiczne i epistemologiczne podstawy

Spis treści

Wstęp ... 5

Rozdział 1 Jurysdykcja uniwersalna a klasyczne zasady jurysdykcji karnej ... 7
1.1. Pojęcie jurysdykcji ... 7
1.2. Klasyczne zasady jurysdykcyjne ... 8
1.2.1. Zasada terytorialności ... 9
1.2.2. Zasada narodowości podmiotowej (zasada obywatelstwa, zasada czynnego zwierzchnictwa personalnego) ... 10
1.2.3. Zasada narodowości przedmiotowej (zasada biernego zwierzchnictwa personalnego) ... 12
1.2.4. Zasada ochronna (zasada narodowości przedmiotowej obostrzona) ... 13
1.2.5. Zasada represji zastępczej ... 14
1.3. Jurysdykcja uniwersalna ... 15
1.3.1. Definicja jurysdykcji uniwersalnej ... 15
1.3.2. Zasady wykonywania jurysdykcji uniwersalnej ... 21

Rozdział 2 Zakres przedmiotowy jurysdykcji uniwersalnej ... 27
2.1. Uwagi ogólne ... 27
2.2. Ludobójstwo ... 28
2.3. Zbrodnie przeciwko ludzkości ... 35
2.4. Zbrodnie wojenne ... 38
2.5. Zbrodnia agresji ... 41
2.6. Piractwo ... 42

Rozdział 3 Elementy zasady jurysdykcji uniwersalnej w statutach międzynarodowych trybunałów karnych ... 45
3.1. Uwagi ogólne ... 45
3.2. Międzynarodowe Trybunały Wojskowe ... 45
3.2.1. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze ... 45
3.2.2. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu ... 48
3.3. Międzynarodowe trybunały ad hoc ... 49
3.3.1. Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii ... 49
3.3.2. Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy ... 54
3.4. Międzynarodowy Trybunał Karny ... 55
3.4.1. Spory o kształt jurysdykcji ... 55
3.4.2. Zakres jurysdykcji MTK ... 57
3.3.3. Wykonywanie jurysdykcji przez MTK ... 60

Rozdział 4 Immunitet jako przeszkoda dla wykonywania jurysdykcji uniwersalnej ... 61
4.1. Uwagi ogólne ... 61
4.2. Immunitet funkcjonalny ... 62
4.2.1. Skuteczność immunitetu funkcjonalnego przed sądami krajowymi ... 63
4.2.2. Skuteczność immunitetu funkcjonalnego przed trybunałami międzynarodowymi ... 65
4.3. Immunitet personalny ... 66
4.3.1. Skuteczność immunitetu personalnego przed sądami krajowymi ... 66
4.3.2. Skuteczność immunitetu personalnego przed trybunałami międzynarodowymi ... 68

Zakończenie ... 70

Bibliografia ... 72

Orzecznictwo ... 82

Wstęp

Zasada indywidualnej odpowiedzialności karnej za najpoważniejsze naruszenia prawa humanitarnego i praw człowieka stanowi jeden z fundamentów, na których opiera się współczesny system międzynarodowego prawa karnego. Wykraczając poza tradycyjną jurysdykcję sądów krajowych, zbrodnie międzynarodowe stają się przedmiotem rosnącego zainteresowania społeczności międzynarodowej. Świadczy o tym powstanie i dynamiczny rozwój międzynarodowych instytucji sądowych odpowiedzialnych za przestrzegania zasad międzynarodowego prawa karnego, w szczególności międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych i międzynarodowego prawa humanitarnego. Wystarczy wskazać procesy norymberskie i tokijskie przeprowadzone po zakończeniu II Wojny Światowej, utworzone przed Radę Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych trybunały karne dla Rwandy i byłej Jugosławii, Statut Rzymski konstytuujący Międzynarodowy Trybunał Karny czy też liczne trybunały o charakterze hybrydowym lub umiędzynarodowionym. Prawo karne międzynarodowe łączy tym samym elementy prawa karnego i prawa międzynarodowego publicznego. Problematyka jurysdykcji zajmuje w studiach z tego zakresu szczególne miejsce. Pogłębione badania na temat jurysdykcji, jako autonomicznego przedmiotu zainteresowania prawa międzynarodowego, stanowią jednak w polskich opracowaniach naukowych rzadkość. Kwestia ta jest omawiana raczej akcesoryjnie, w ramach opracowań dotyczących innych problemów współczesnego prawa karnego.

Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza problematyki związanej z zasadą jurysdykcji uniwersalnej w systemie międzynarodowego prawa karnego. Całość rozważań została ujęta w czterech rozdziałach.

Rozdział pierwszy poświęcony został przybliżeniu zasad, w oparciu o które państwa mogą wykonywać swoją jurysdykcję karną. Dokonano rozróżnienia klasycznych zasad jurysdykcyjnych i zasady jurysdykcji uniwersalnej. Wskazano na możliwość wąskiego i szerokiego definiowania zasady jurysdykcji uniwersalnej i omówiono różnice pomiędzy jej konstrukcją, a mechanizmem aut dedere aut iudicare. Przedstawiono również postulaty doktryny i orzecznictwa wobec wykonywania jurysdykcji na zasadzie uniwersalności.

W rozdziale drugim podjęto problem zakresu przedmiotowego jurysdykcji uniwersalnej. Dokonano ogólnej charakterystyki zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych. Zwrócono również uwagę na pojawiające się w literaturze kontrowersje i zastrzeżenia związane z piractwem i zbrodnią agresji.

Rozdział trzeci poświęcony został elementom jurysdykcji uniwersalnej w kontekście funkcjonowania międzynarodowych trybunałów karnych. Zwrócono szczególną uwagę na zakres ich jurysdykcji w wymiarze personalnym, przedmiotowym, terytorialnym i czasowym oraz wskazano na przesłanki wszczęcia postępowania.

Na koniec, w ostatnim rozdziale omówiono skuteczność immunitetu personalnego i funkcjonalnego jako przeszkody dla wykonywania jurysdykcji uniwersalnej. Omówiono początkową praktykę obowiązywania immunitetów i zwrócono uwagę na współczesne zróżnicowanie ochrony funkcjonariuszy obcego państwa w postępowaniach krajowych i międzynarodowych.

Zakresem rozważań nie zostały objęte międzynarodowe trybunały hybrydowe i trybunały umiędzynarodowione. Różnorodność rozwiązań prawno-instytucjonalnych odnoszących się do tego typu instrumentów sprawiedliwości tranzytowej zasługuje w ocenie Autora na autonomiczną analizę. Poza ramami pracy znalazła się również problematyka odpowiedzialności i immunitetu państwa.

Rozdział 1 Jurysdykcja uniwersalna a klasyczne zasady jurysdykcji karnej

1.1. Pojęcie jurysdykcji

Pojęcie jurysdykcji wywodzi się z łacińskiego jurisdictio, będącego połączeniem dwóch słów - iuris (prawo) i dictio (wypowiedzenie, oznajmienie). Jest terminem o szerokim znaczeniu i ustalenie spójnej definicji może nastręczać problemów[1]. Niekiedy termin jurysdykcja jest używany zamiennie z pojęciem właściwości lub kompetencji. Wynikać to może z różnić lingwistycznych. W doktrynie anglosaskiej prawa międzynarodowego dominuje pojęcie jurisdiction natomiast w doktrynie francuskiej preferowany jest termin compétence. W języku polskim pomimo istnienia odrębnych terminów, nie są one konsekwentnie rozgraniczane i bywają w języku prawnym używane niefrasobliwie[2]. Stosunkowo niewiele wątpliwości budzi rozgraniczenie właściwości i jurysdykcji. O ile bowiem jurysdykcja pozwala oddzielić od siebie kompetencje różnych państw lub trybunałów międzynarodowych, o tyle właściwość rozgranicza kompetencję organów krajowych do prowadzenia postępowania. Takie rozgraniczenie znajduje swoje potwierdzenie w orzecznictwie. Sąd Najwyższy podkreślił, że

rozstrzyganie co do właściwości miejscowej sądu, przed którym należy wytoczyć powództwo może mieć miejsce dopiero wówczas gdy sprawa należy do jurysdykcji krajowej sądów polskich [3] .

Z kolei używany czasem zamiennie termin kompetencja traktowany jako pojęcie węższe – o charakterze bardziej technicznym. Kompetencja odnosi się do określonych aspektów jurysdykcji (czasowej, terytorialnej, materialnej, personalnej). Jurysdykcję można traktować, jako uprawnienie władczego kształtowania sytuacji faktycznej i prawnej oraz wymierzania sprawiedliwości w sposób ostateczny i autorytatywny przez uprawniony do tego podmiot prawa międzynarodowego[4]. Powyższe rozróżnienie przyjęte przez ICTY w sprawie Tadicia nie ma charakteru pryncypialnego. Zamienne stosowanie tych pojęć wydaje się być dopuszczalne. Ze względu na bliskość semantyczną niektórzy autorzy dokonują wręcz ich syntezy i stosują termin kompetencje jurysdykcyjne[5].

Tradycyjne ujęcie jurysdykcji sprowadza się do uprawnienia nadanego przez naród swoim przedstawicielom do realizowania na określonym obszarze wymiaru sprawiedliwości polegającego na sądzeniu popełnianych zbrodni i rozstrzygania wynikających tam sporów[6]. Nowsze definicje traktują jurysdykcję jako uzasadnioną kompetencję państwa do określania sytuacji prawnej[7] albo zdolność do oddziaływania na ludzi, mienie i zdarzenia[8]

W doktrynie prawa międzynarodowego można wyróżnić trzy kategorie jurysdykcji:

- jurysdykcję do stanowienia prawa (ang. legislative jurisdiction), czyli kompetencje prawodawcze państwa
- jurysdykcję do stosowania prawa (ang. adjudicative jurisdiction), czyli kompetencje sądów do rozstrzygania wnoszonych doń spraw oraz orzekania o sytuacji prawnej
- jurysdykcję do egzekwowania prawa (ang. executive jurisdiction), czyli kompetencje do nakładania na określone podmioty obowiązku zachowania się zgodnego z prawem.

Podział ten wywodzi się z doktryny anglosaskiej prawa międzynarodowego i jest coraz częściej stosowany w nauce. W Polsce nie stosuje się powszechnie takich określeń[9].

1.2. Klasyczne zasady jurysdykcyjne

Prawo międzynarodowe wypracowało kilka zasad, w oparciu o które państwa wykonują swoją jurysdykcję. Zasady te konstruowane są w oparciu o tzw. łącznik jurysdykcyjny. Łącznik jurysdykcyjny państwa pozwala odpowiedzieć na pytanie o to, w stosunku do jakich osób i rzeczy państwo jest uprawnione rozciągać przepisy stanowionego przez siebie prawa. Organom państwa przysługuje jurysdykcja o ile występuje podstawa jurysdykcji tj. łącznik jurysdykcyjny. Doktryna pozwala na wyróżnienie następujących tradycyjnych zasad decydujących o objęciu danego czynu i sprawcy krajową jurysdykcją karną:

- zasada terytorialności,
- zasada narodowości podmiotowej (zasada obywatelstwa, zasada czynnego zwierzchnictwa personalnego),
- zasada narodowości przedmiotowej (zasada biernego zwierzchnictwa personalnego),
- zasada ochronna (zasada narodowości przedmiotowej obostrzona),
- zasada represji zastępczej,

1.2.1. Zasada terytorialności

Prawo międzynarodowe opiera się na koncepcji suwerennego państwa terytorialnego. W doktrynie nie ulega wątpliwości, że to właśnie państwa są podstawowymi podmiotami stosunków prawnomiędzynarodowych. Sama koncepcja współczesnego państwa bazuje się na pojęciu suwerenności, która w ujęciu wewnętrznym wyraża się w wyłącznej kompetencji normowania stosunków wewnątrz terytorium państwa[10]. Suwerenność jest również definiowana jako pełna i wyłączna władza sprawowana przez organy państwa nad ludnością zamieszkującą określone terytorium[11]. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego, posiadanie terytorium jest więc zasadniczym elementem konstytuującym państwo[12]. Z tego powodu zasadę wyłącznego zwierzchnictwa terytorialnego państwa można traktować jako fundamentalny aksjomat klasycznego prawa międzynarodowego[13]. Rozwój prawa międzynarodowego oparty na koncepcji terytorium jako podstawie powstania i funkcjonowania państwa pozwala wysunąć twierdzenie, że terytorium stało się być może fundamentalnym pojęciem prawa międzynarodowego[14].

Zasadnicza rola, którą odgrywa terytorium w systemie prawa międzynarodowego zauważalna jest w rozwoju norm prawnych mających na celu poszanowanie jego integralności i nienaruszalności. Karta Narodów Zjednoczonych[15] wyznacza zasady powstrzymywania się w stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej (art. 2 ust. 4) oraz nieingerowania w wyłączne kompetencje wewnętrzne któregokolwiek państwa (art.2 ust. 7).

Powszechne uznanie na arenie międzynarodowej, w doktrynie oraz praktyce ustawodawczej państw znalazł pogląd, w myśl którego wymiar jurysdykcji państwa w obrębie jego terytorium ma charakter pełny i wyłączny wobec wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na jego terytorium[16].

Zasada terytorialności może być rozpatrywana w ujęciu węższym (zasada obiektywnej jurysdykcji terytorialnej) oraz szerszym (zasada subiektywnej jurysdykcji terytorialnej). W ujęciu węższym sprowadza się do tego, że dla osądzenia sprawcy czynu właściwy jest sąd państwa, na terytorium którego dany czyn został popełniony. Natomiast w ujęciu szerszym upoważnia do działania również sądy państwa, na terytorium którego nastąpił skutek czynu niedozwolonego. Samo terytorium definiowane jest szeroko i obejmuje obszary lądowe, morskie, przestrzeń powietrzną oraz pokłady statków powietrznych i morskich posiadających banderę danego państwa.

W polskim prawie karnym zasadę terytorialności definiuje w rozdziale I kodeksu karnego[17] przepis art. 5, zgodnie z którym ustawę karną polską stosuje się wobec sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Polski, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną stanowi inaczej. Art. 115 § 15 k.k. precyzuje, że za statek wodny uważa się również stałą platformę umieszczoną na szelfie kontynentalnym. Art. 6 § 2 k.k. stanowi ponadto, że czyn uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiary sprawcy miał nastąpić.

Zasada terytorialności jest łącznikiem jurysdykcyjnym, który budzi najmniejsze kontrowersje[18]. Założenie, że państwo powinno być zdolne do ścigania przestępstw popełnionych na jego terytorium wypływa zarówno ze względów systemowo-politycznych jak i pragmatycznych. Ze względu na efektywność prowadzenia postępowania, w szczególności poszukiwania i przeprowadzania dowodów w miejscu popełnienia czynu, łącznik ten dominuje w katalogu zasad jurysdykcyjnych[19].

1.2.2. Zasada narodowości podmiotowej (zasada obywatelstwa, zasada czynnego zwierzchnictwa personalnego)

Drugą powszechnie akceptowaną zasadą jest zasada narodowości podmiotowej, również określana w literaturze jako zasada obywatelstwa albo zasada czynnego zwierzchnictwa personalnego. Jest jedną z najstarszych zasad jurysdykcyjnych a jej korzenie sięgają czasów antycznych[20].

Personalny wymiar jurysdykcji implikuje uprawnienia organów państwa do wykonywania jurysdykcji z uwagi na szczególną więź prawną łączącą jednostkę z państwem. Łącznik obywatelstwa rozszerza jurysdykcję państwową na czyny popełnione przez obywateli danego państwa niezależnie od ich miejsca pobytu, w tym przestępstwa popełnione na terytorium innego państwa lub w tzw. przestrzeniach międzynarodowych[21].

Istotnym elementem zasady obywatelstwa jest wymóg posiadania obywatelstwa danego państwa w chwili popełnienia niedozwolonego czynu a nie uzyskania gopost factum. W przeciwnym przypadku może dojść do naruszenia zasady nullum crimen sine lege[22].

Powszechnie uznaną regułą prawa międzynarodowego jest to, że każde państwo jest wolne w określaniu kryteriów nabycia obywatelstwa jak i przyznawania obywatelstwa skutkiem działania ustawy bądź aktem władzy[23]. Prawo międzynarodowe wymaga jednak, aby w przypadku obywatelstwa istniał rzeczywisty związek między obywatelem a państwem. Według Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości,

obywatelstwo jest węzłem prawnym, u podstaw którego leży społeczny fakt przywiązania, efektywna solidarność bytu, interesów, uczuć, połączona z wzajemnością praw i obowiązków. […] obywatelstwo daje temuż państwu tytuł do wykonywania ochrony nad nią w stosunku do innego państwa tylko wtedy, gdy przekłada się ono na pojęcie prawnego przywiązania do państwa, które uczyniło ją swym obywatelem [24] .

MTS stwierdził zatem, że w płaszczyźnie stosunków międzynarodowych nie będą skuteczne akty prawa wewnętrznego podjęte zgodnie z literą prawa krajowego, jeśli będą niezgodne z zasadą efektywnego obywatelstwa.

W Polsce zasadę narodowości podmiotowej ustanawia art. 109 k.k., zgodnie z którym ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą. Również zdaniem Sądu Najwyższego wyrażonym postanowieniem z 20.11.1991r. obywatel polski za granicą jest obowiązany przestrzegać całokształtu polskiego ustawodawstwa karnego, tzn. wszystkich przepisów karnych zawartych w Kodeksie karnym, jak też w ustawach szczególnych, bez względu na przedmiot ochrony. Wszystkie przepisy prawa karnego, niezależnie od chronionego podmiotu, są wiążące dla obywatela polskiego, który przebywa za granicą[25]. Ważnym uzupełnieniem zasady obywatelstwa jest warunek zaistnienia podwójnej przestępności czynu (art. 111 § 1 k.k.). Czyn ten musi być zatem uznany za przestępstwo nie tylko w świetle prawa polskiego, ale także prawa państwa, na terytorium którego doszło do popełnienia czynu. Warunek ten nie ma zastosowania do polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji ani do osoby, która popełniła przestępstwo niepodlegającemu żadnej władzy państwowej (art. 111 § 3 k.k.).

1.2.3. Zasada narodowości przedmiotowej (zasada biernego zwierzchnictwa personalnego)

Zasada narodowości przedmiotowej, nazywana również zasadą biernego zwierzchnictwa personalnego jest drugim wariantem personalnego wymiaru jurysdykcji państwa. Pozwala na roztoczenie jurysdykcji sądów krajowych czyny popełnione za granicą na szkodę własnych obywateli lub przeciw innym dobrom danego państwa chronionych prawem. Nie ma znaczenia obywatelstwo samego sprawcy czynu.

Egzekwowanie jurysdykcji opartej na zasadzie narodowości przedmiotowej jest zagadnieniem kontrowersyjnym. Niektórzy autorzy kwestionowali wręcz ekstraterytorialną kompetencję państwa zarówno z prawnomiędzynarodowego jak i prakseologicznego punktu widzenia[26]. W doktrynie wskazywano, że przyznanie państwu takiej kompetencji wobec cudzoziemców stwarza liczne problemy, w tym legitymizmu, wzajemności czy też innych możliwości nadużyć[27]. Zgłaszane są również obawy, że ta zasada będzie faworyzować państwa silniejsze względem państw słabszych[28] oraz powstawania konfliktów jurysdykcyjnych[29]. Istotnym problemem może okazać się odpowiedzialność za czyny zabronione, o których karalności sprawca nie był świadomy[30]. Problem ten powstaje jedynie w sytuacji zaistnienia różnic w regulacjach prawnych charakterystycznych dla krajowych porządków prawnych. Nie powinien on dotyczyć zbrodni międzynarodowych powszechnie uznawanych przez społeczność międzynarodową[31].

Wyraźnym sygnałem na korzyć istnienia takiej zasady jurysdykcyjnej stało się orzeczenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotus[32]. STSM kategorycznie zaprzeczył jakoby prawo międzynarodowe zakazywało państwu wykonywanie jurysdykcji na swoim terytorium wobec wszelkich przypadków zachowań, jakie miały miejsce poza jego granicami. Warto jednak wskazać, że wszyscy sędziowie zgłaszający zdanie odrębne w danej materii uznali, że zwyczajowe prawo międzynarodowe nie uznaje takiej zasady[33]. W orzeczeniu STSM zauważył również, że zasada narodowości przedmiotowej nie została pozostawiona w pełni swobodnemu i dyskrecjonalnemu uznaniu państwa[34] i może zostać ograniczona przez normy prawa międzynarodowego. Świadczy o tym również praktyka międzynarodowa, odrzucająca nieograniczony zakres jurysdykcji opartej na łączniku narodowości przedmiotowej[35]. Problematyczne jest również kwestia obywatelstwa ofiary popełnionego czynu. Co do zasady przyjmuje się obywatelstwo ofiary w momencie popełnienia czynu. Konsekwencją tego typu rozumowania jest odrzucenie możliwości zastosowania jurysdykcji w oparciu o zasadę narodowości przedmiotowej jeśli przyznanie obywatelstwa nastąpiło post factum. Niemniej jednak Izrael powoła się na tę zasadę występując w obronie izraelskich żydów w sprawie Adolfa Eichmanna[36], nazistowskiego zbrodniarza odpowiedzialnego za stronę logistyczną ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie. Ze względu na fakt, że ofiary czynów Eichmanna nie były w momencie ich popełniania obywatelami Izraela, wykorzystanie tej zasady przez władze izraelskie spotkało się z licznymi głosami sprzeciwu[37].

W polskiej ustawie karnej, odpowiedzialność na zasadzie biernego zwierzchnictwa personalnego również nie ma charakteru absolutnego. Regulują to przepisy art. 110 § 1 k.k., zgodnie z którymi ustawę karną stosuje się do cudzoziemca, który popełnił za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko interesom Polski, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o charakterze terrorystycznym. Warunkiem odpowiedzialności jest także podwójna przestępność czynu (art. 111 § 1 k.k.).

1.2.4. Zasada ochronna (zasada narodowości przedmiotowej obostrzona)

Kolejną zasadą, nieraz klasyfikowaną wraz z zasadą narodowości przedmiotowej, jest zasada ochronna. Implikuje możliwość ścigania obcego obywatela, który dokonał przestępstwa przeciwko ważnym interesom państwa. Dotyczy ona szczególnych przypadków, w których czyn sprawcy godzi w podstawy bezpieczeństwa państwa i jego funkcjonariuszy. Konieczność zapewnienia karalności tego typu czynów uniezależnia uruchomienie jurysdykcji sądów krajowych od warunku podwójnej przestępności.

W polskim kodeksie karnym kwestię odpowiedzialności według zasady ochronnej regulują przepisy art. 12 k.k. Stanowią one, niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, że ustawę karną polską stosuje się do zarówno obywateli polskich jak i cudzoziemców, w razie popełnienia przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Polski, przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym, przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego oraz przestępstwa, z którego została osiągnięta, choćby w sposób pośredni, korzyść majątkowa na terytorium Polski.

1.2.5. Zasada represji zastępczej

Prawo polskie przewiduje również konstrukcję pozwalającą na uruchomienie jurysdykcji sądów krajowych w oparciu o zasadę represji zastępczej[38]. Zasada ta jest zbliżona do zasady represji wszechświatowej ponieważ przewiduje uruchomienie jurysdykcji krajowej wobec cudzoziemca, który popełnił czyn niedozwolony. Nie przewiduje wymogu popełnienia czynu na szkodę obywateli państwa uruchomienia jurysdykcji czy przeciw podstawowym interesom tegoż państwa. W zasadzie represji zastępczej nie występują tradycyjne łączniki jurysdykcyjne takie jak terytorium, obywatelstwo czynne lub bierne ani fakt godzenia w podstawy bezpieczeństwa państwa. Jedynym wymogiem jest sama obecność sprawcy czynu na terytorium państwa uruchamiającego jurysdykcję.

W polskim kodeksie karnym zasadę represji zastępczej stosuje się w razie popełnienia przez cudzoziemca za granicą czynu zabronionego innego niż wymienione w §1, jeżeli ten czyn jest w polskiej ustawie karnej zagrożony karą przekraczającą okres 2 lat pozbawienia wolności, a sprawca przebywa na terytorium Polski i nie postanowiono go wydać (art. 110 § 2 k.k.). Warunkiem odpowiedzialności jest również podwójna przestępność czynu (art. 111 § 1 k.k.). Zasada ta ma zastosowanie uzupełniające i znajduje zastosowanie jedynie w sytuacji, w której sprawcy czynu nie postanowiono wydać państwu, które może wykazać się stosownym łącznikiem ekstradycyjnym. Jej celem jest zapobieżenie sytuacji, w której sprawca czynu godzącego w porządek prawny jakiegokolwiek państwa, penalizowany również przez polskiego ustawodawcę, pozostaje bezkarny.

1.3. Jurysdykcja uniwersalna

Zasada jurysdykcji uniwersalnej jest wynikiem ewolucji prawa międzynarodowego i stopniowego uznawania przez społeczność międzynarodową zasad ekstraterytorialnych, które nie są oparte na zasadzie terytorialności. Szczególny charakter uniwersalności sprowadza się do braku konieczności istnienia jakiegokolwiek innego łącznika pomiędzy państwem wykonującym jurysdykcję a czynem zabronionym lub jego sprawcą. Jej zastosowanie ograniczone jest do ograniczonego katalogu najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych, które są przedmiotem powszechnego zainteresowania społeczności międzynarodowej. Państwa posiadają wspólny interes w ściganiu i ukaraniu ich sprawców. Niektórzy autorzy są natomiast zdania, że w rzeczywistości zasada jurysdykcji uniwersalnej nie ma specyficznego charakteru i powinna być uznawana na równi z klasycznymi zasadami jurysdykcyjnymi[39]. Argumentują, że każdego rodzaju jurysdykcja o charakterze ekstraterytorialnym opiera się na pewnego rodzaju interesie państwa w ściganiu danej zbrodni. Nie ma ona nic wspólnego z partykularnym interesem państwa zaangażowanego w ściganie obywatela państwa trzeciego. Jest to raczej ogólny interes społeczności międzynarodowej, która dąży do ochrony swoich podstawowych wartości. Uniwersalność wpisuje się w system oparcia tytułu wykonywania jurysdykcji na określonym łączniku. Są to rozważania o czysto teoretycznym charakterze.

1.3.1. Definicja jurysdykcji uniwersalnej

Ustalenie właściwej definicji jurysdykcji uniwersalnej oraz wskazanie jej zakresu podmiotowego jak i przedmiotowego jest wyzwaniem dla teoretyków i praktyków zajmujących się problematyką międzynarodowego prawa karnego. Zasada ta budzi w doktrynie liczne kontrowersje i nieporozumienia[40]. W orzecznictwie MTS przyznaje się wręcz, że nie istnieje powszechnie akceptowalna definicja jurysdykcji uniwersalnej ani w konwencyjnym, ani w zwyczajowym prawie międzynarodowym[41].

Brak koherentności terminologicznej oraz liczne różnice aksjologiczno-normatywne wymagają przedstawienia głównych ujęć stosowanych przy definiowaniu zasady jurysdykcji uniwersalnej – negatywnego i pozytywnego oraz rozróżnienia zasady jurysdykcji uniwersalnej sensu stricto od mechanizmu aut dedere aut iudicare.

1.3.1.1. Definicja negatywna i pozytywna

W definicji negatywnej podkreśla się, że stosowanie zasady uniwersalności nie wymaga istnienia tradycyjnych łączników jurysdykcyjnych[42]. Natomiast w definicji pozytywnej akcentuje się fakt, że zasada uniwersalności upoważnia państwo do wykonywania jurysdykcji wobec zbrodni popełnionych za granicą przez osobę, która w chwili popełnienia czynu była obywatelem państwa trzeciego, a czyn nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla interesów danego państwa[43].

1.3.1.2. Jurysdykcja uniwersalna "sensu stricto" a mechanizm "aut dedere aut iudicare"

Próba szerokiego i wąskiego zdefiniowania jurysdykcji uniwersalnej wymaga odwołania się do pojęcia i definicji zbrodni międzynarodowej, a także rozróżnienia przestępstw traktatowych od zbrodni międzynarodowych sensu stricto. W literaturze często spotyka się również inne pojęcia określające naruszenia pewnych reguł międzynarodowego prawa karnego. Zamienne stosowane są takie terminy jakprzestępstwa wojenne, przestępstwa prawa międzynarodowego czy też naruszenia prawa wojennego i humanitarnego. Pojęcie poważnych naruszeń prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych może być kwalifikowane jako zbrodnia międzynarodowa, wskazuje się jednak, że nie wyczerpuje on pełnego zakresu tego pojęcia[44]. Warto podkreślić, że to pojęcie zbrodni międzynarodowej cieszy się powszechną aprobatą doktryny jako szczególnie zasadne[45].

Podstawowym kryterium wyszczególnienia zbrodni międzynarodowych jest ich szczególna waga. Za zbrodnie międzynarodowe powszechnie uważane są czyny, które poprzez naruszenie najważniejszych wartości oraz szczególnych dóbr prawnych uznawanych przez społeczność międzynarodową, wstrząsają sumieniem ludzkości[46]. Wychodząc od wagi czynu oraz przedmiotu ochrony, próbę sformułowania definicji zbrodni międzynarodowej podjął Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii w prawie Tadicia. Izba Odwoławcza definiując zbrodnię międzynarodową na potrzeby działalności orzeczniczej trybunału międzynarodowego sprecyzowała, by dane przestępstwo:

- stanowiło naruszenie zasad międzynarodowego prawa humanitarnego;
- naruszało normę wynikającą z prawa zwyczajowego albo traktatowego;
- było poważnej natury, to znaczy stanowiło naruszenie zasady, której celem jest ochrona istotnych wartości oraz pociągało za sobą poważne konsekwencje dla ofiary;
- poprzez naruszenie prawa zwyczajowego albo traktatowego pociągało za sobą indywidualną odpowiedzialność karną sprawcy[47].

Izba Apelacyjna wskazała również, że poważne naruszenia mogą być popełniane zarówno w kontekście międzynarodowego jak i wewnętrznego konfliktu zbrojnego[48].

Przystępując do interpretacji pojęcia zbrodni przeciwko ludzkości, Sąd Najwyższy wskazał, że

brak jest podstaw normatywnych do przyjęcia, aby warunkiem zaliczenia czynu do kategorii zbrodni przeciwko ludzkości było uznanie tego czynu za zbrodnię przez ustawodawstwo kraju miejsca popełnienia. Prawo karne międzynarodowe, posługując się pojęciem zbrodni, nie odwołuje się bowiem do podziału przestępstw w ustawodawstwach wewnętrznych. […] Podzielić należy w związku z tym pogląd wyrażony w doktrynie, że prawo międzynarodowe używa tutaj określenia zbrodni w sensie poważnego przestępstwa, bez dokładnego określenia tej kategorii czynów[49].


[1] P. Milik, Komplementarność jurysdykcji, op. cit., s. 45 i nast.

[2] T. Ostropolski, Zasada jurysdykcji uniwersalnej w prawie międzynarodowym, Warszawa 2008.

[3] Postanowienie SN z dn. 14 lutego 1985 r. (II CO 13/85).

[4] Prosecutor v. Dusko Tadić aka Dule (Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction), IT-94-1., par. 10.

[5] I. Brownlie, Principles of public international law, Oxford 2003.

[6] E. de Vatell, Prawo narodów, Warszawa 1958.

[7] K. C. Randall, Universal Jurisdiction under International Law [w:] Texas Law Review, nr 4, 1998, s. 786.

[8] M.N. Shaw, International Law, Cambridge University Press 2008.

[9] W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004.

[10] M.N. Shaw, International Law, op. cit., s. 487.

[11] W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, LexisNexis 2009., s. 120.

[12] L. Delbez, Du Territoire dans ses Rapports avec L’État, Revue Générale de Droit International Public 1932, t. 39, nr 46; N. Hill, Claims to Territory in International Law and Relations, London 1945.

[13] L. Delbez, Du Territoire dans ses Rapports avec L’État, op. cit.

[14] D.P. O’Connell, International Law, London 1970., s. 403.

[15] Organizacja Narodów Zjednoczonych, Karta Narodów Zjednoczonych, United Nations Treaty Series 1945, t. 1, nr XVI.

[16] M. Płachta, Konflikty jurysdykcyjne w sprawach karnych: pojęcie, geneza i środki zaradcze, Prokuratura i Prawo 2010, nr 11.

[17] Kodeks karny. Dz.U.1997.88.553 z dnia 1997.08.02 .

[18] R. Cryer, H. Friman, D. Robinson, E. Wilmshurst, An Introduction to International Criminal Law and Procedure, Cambridge University Press 2010., s. 46.

[19] P. Milik, Komplementarność jurysdykcji, op. cit.

[20] K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1995.

[21] M. Królikowski, P. Wiliński, J. Izydorczyk, Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008., s. 245.

[22] R. O’Keefe, Universal Jurisdiction: Clarifying the Basic Concept, Journal of International Criminal Justice, t. 2, nr 735.

[23] V. Lowe, Jurisdiction [w:] M. N. Evans (red.), International Law, 2006, s. 346 - 7.

[24] The Nottebohm Case (Liechtenstein v. Guatemala), International Court of Justice Report.

[25] Postanowienie SN (7) z 20.11.1991 r. (I KZP 29/91).

[26] F. Słotwiński, O jurysdykcji karnej zewnętrznej, Kraków 1838; M. Travers, Le droit penal international, Paris 1922, t.V.

[27] L.H. Woolsey, Extraterritorial Crimes, AJIL 1927, t. 20, nr 757.

[28] R. Cryer, H. Friman, D. Robinson, E. Wilmshurst, An Introduction, op. cit.

[29] M. Płachta, Konflikty jurysdykcyjne, op. cit.

[30] J.L. Brierly, The «Lotus» Case, Law Quarterly Review 1928, t. 44, nr 154, 161.

[31] R. Cryer, H. Friman, D. Robinson, E. Wilmshurst, An Introduction, op. cit.

[32] S. S. Lotus (France v. Turkey), Permanent Court of International Justice (ser A) nr 10.

[33] D. Harris, Cases and Materials on International Law, London 2005., s. 281.

[34] R.Y. Jennings, Extraterritorial Jurisdiction and the United States Antitrust Laws, British Yearbook of International Law 1957, t. 33, nr 146.

[35] Note, Extraterritorial Jurisdiction and Jurisdiction Following Forcible Abduction: A New Israeli Precedent in International Law [w:] M.L.R. t. 72 nr 1087, 1974.

[36] Attorney-General of the Government of Israel v. Eichmann, ILR.

[37] J.E.S. Fawcett, The Eichmann Case, BYBIL 1962, t. 38, nr 181.

[38] T. Ostropolski, Zasada jurysdykcji, op. cit.

[39] M. Byers, Custom, power and the power of rules : international relations and customary international law / Michael Byers., Cambridge 1999.

[40] A.H. Butler, The Doctrine of Universal Jurisdiction: A Review of the Literature, Criminal Law Forum 2000, t. 11, nr 353.

[41] Case Concerning the Arrest Warrant of 11 April 2000 (Democratic Republic of the Congo v. Belgium) (Dissenting opinion of Judge ad hoc Van den Wyngaert), International Court of Justice Report 2002.

[42] G. de La Pradelle, La compétence universelle [w:] Droit International Pénal, H. Ascensio, E. Decaux, A. Pellet (red.), Paris 2000.

[43] R. O’Keefe, Universal Jurisdiction: Clarifying the Basic Concept, op. cit., s. 745.

[44] T. Iwanek, Zbrodnia ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości w prawie międzynarodowym, Warszawa 2015, s. 35.

[45] E. Dynia, Przestępstwa prawa międzynarodowego: odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa jednostki, Polska Fundacja Spraw Międzynarodowych 2002; M. Gąska, A. Ciupiński, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wybrane problemy, Warszawa 2001, s. 104; T. Iwanek,Zbrodnia ludobójstwa, op. cit., s. 35; K. Lankosz,Penalizacja w międzynarodowym prawie publicznym czynów osób winnych najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej [w:] Dziedzictwo prawne XX wieku. Księga pamiątkowa z okazji 150-lecia Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, K. Baran, A. Zoll, J. Halberda (red.), Kraków 2001.

[46] M.C. Bassiouni, International Crimes: Jus Cogens and Obligation Erga Omnes, Law and Contemporary Problems 1996, t. 59, nr 4, ss. 68–70.

[47] Prosecutor v. Dusko Tadić aka Dule (Decision of 2 October 1995 on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction), IT-94-1, § 94.

[48] Ibidem .

[49] Postanowienie SN z dnia 4 grudnia 2001 r., (II KKN 175/99).

Excerpt out of 84 pages

Details

Title
The principle of universal jurisdiction in international criminal law
Subtitle
Zasada jurysdykcji uniwersalnej w międzynarodowym prawie karnym
Author
Year
2016
Pages
84
Catalog Number
V341324
ISBN (eBook)
9783668310094
ISBN (Book)
9783668310100
File size
945 KB
Language
Polish
Notes
Recenzenci dr. Piotr Góralski, dr. hab. Anna Muszyńska, prof. nadzw. UWr
Keywords
jurysdykcja uniwersalna
Quote paper
Pawel Aleksander Kupis (Author), 2016, The principle of universal jurisdiction in international criminal law, Munich, GRIN Verlag, https://www.grin.com/document/341324

Comments

  • No comments yet.
Look inside the ebook
Title: The principle of universal jurisdiction
in international criminal law



Upload papers

Your term paper / thesis:

- Publication as eBook and book
- High royalties for the sales
- Completely free - with ISBN
- It only takes five minutes
- Every paper finds readers

Publish now - it's free