Η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του ως ουσιώδης τροποποίηση του ανθρώπινου υποκειμένου και της βούλησής του στο κείμενο του Μ. Foucault : Τι είναι Διαφωτισμός.

Βιβλιογραφία

- Allen Amy, Foucault and Enlightenment: A Critical Reappraisal, Constellation Volume No 2, 2003.
- Flynn T. Truth and Subjectivation in the Later Foucault, The Journal of Philosophy, Vol 82 No 10, 1985.
- Foucault M. Τι είναι Διαφωτισμός, Μτφ. Στ. Ροζάνη, εκδ. Έρασμος 1988.
- Foucault M. Why study power, the subject and Power, University of Chicago Press 1985.
- Harrer S. The theme of Subjectivity in Foucault’s Lecture, Foucault studies No 2 series 2005.
- Kant Imm. Τι είναι Διαφωτισμός, εκδ. Έρασμος 1989.
- Κονδύλη Παναγιώτη, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, εκδ. Θεμέλιο 1987.
- Mills Sara, Michel Foucault, Routledge, 2005
- Νεχαμά Αλεξ. Υποκείμενο και Υποτέλεια, Η ανατομία της ζωής του Foucault, περιοδικό ΑΝΤΙ, τεύχος 531, 3 Σεπτεμβρίου 1993.
- Τσακίρη Αθανασίου. Διαφωτισμός, http://www.geocities.com/homo_politicus/index.html
- Φουρτούνη Γ. Η απορία του υποκειμένου : Φουκώ, Αλτουσέρ, Μπάτλερ, περιοδικό Σύγχρονα Θέματα.

Περιεχόμενα.

1. Το υποκείμενο και η ουσία του.
2. Το καθεστώς του Διαφωτισμού.
3. Η βούληση του υποκειμένου και ο Διαφωτισμός.
4. Η απορία του Διαφωτισμού και η απορία του υποκειμένου.
5. Ο Διαφωτισμός ως αποφατική «θεολογία».

1. Το υποκείμενο και η ουσία του.

Η έννοια του υποκειμένου είναι διττή. Το υποκείμενο νοούμενο αυτόνομα και το υποκείμενο νοούμενο ετερόνομα. Υπόκειται στον εαυτό του και υπόκειται σε κάτι άλλο έξω από τον εαυτό του. Ο Διαφωτισμός προσέδωσε όρους ελευθερίας στο υποκείμενο. Ήρθε σε ρήξη με τον Χριστιανισμό. Ο τελευταίος πρέσβευε την ισότητα όλων των ανθρώπων μέσα στα πλαίσια του δόγματος της ενανθρωπήσεως του Θεού. Το δόγμα της ενανθρωπήσεως είχε συνέπειες για την αντίληψη περί του Υποκειμένου. Το υποκείμενο νοείται στα χριστιανικά πλαίσια ως δούλος Θεού, η ανθρώπινη φύση νοείται ολοκληρωτικά ως ενιαίο όλον, μια φύση η οποία υποστασιοποιείται στα επιμέρους υποκείμενα – πρόσωπα και σώζεται μέσα από την ενσάρκωση.

Ο Διαφωτισμός έρχεται να αλλάξει όλα αυτά. Η ουσία του υποκειμένου αναδείχθηκε εμφατικά μετά την έλευση της Νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού. Το υποκείμενο δρα, εξωτερικεύεται και τείνει να εκπληρώσει και να πραγματώσει τις εγγενείς του φυσικές ιδιότητες. Ως Διαφωτισμός πρέπει από τη μια να χαρακτηρισθούν τα πνευματικά εκείνα ρεύματα που επιθυμούν να αντικαταστήσουν τη παραδοσιακή θεολογική κοσμοαντίληψη με μια θύραθεν, δηλαδή κατά το δυνατόν εμμενή και από την άλλη, τα πνεύματα εκείνα που υπερασπίζουν ένα κανονιστικό – ηθικό ιδεώδες όχι μόνο απέναντι στον σκεπτικισμό ή στο μηδενισμό ο οποίος γεννιέται ακριβώς μέσα στη διαδικασία της αποκοπής από τη θεολογία »^[1] Το υποκείμενο στο Διαφωτισμό εννοιολογείται στο κείμενο του Kant « Τι είναι Διαφωτισμός »^[2] στα πλαίσια της τριπλής σχέσης: Βούληση – Αυθεντία – Χρήση του Λόγου.

O Μ. Foucault διαλέγεται με το κείμενο αυτό του Kant υποστηρίζοντας ότι « ο Kant περιγράφει το Διαφωτισμό ως εκείνη τη στιγμή κατά την οποία η ανθρωπότητα εμφανίζεται να θέτει εν χρήσει τον δικό της Λόγο χωρίς να υπόκειται η ίδια σε καμία εξουσία »^[3] Το υποκείμενο στη σχέση αυτή εκδηλώνεται στην ελεύθερη βούλησή του να ξεφύγει από τα δεσμά της Αυθεντίας μέσω της χρήσης του Λόγου. Sapere Aude! Ο Διαφωτισμός λοιπόν είναι η εποχή της κριτικής. Στα πλαίσια αυτής της κριτικής είναι δυνατόν να γνωσθεί το υποκείμενο και η Ουσία του. Η ενιαία ανθρώπινη ουσία του, η ατομικότητά του και η συνεπαγόμενη ισότητα μεταξύ των ανθρώπινων υποκειμένων καθιστούν την έννοια του Υποκειμένου σύστοιχη με αυτήν της ελευθερίας και της ορθολογικότητας. Είναι όμως αυτή η σχέση υποκειμένου και Ορθολογικότητας τόσο εύκολα αποδείξιμη? Μήπως ο Διαφωτισμός διέθετε υπέρμετρη αισιοδοξία για την ουσία της υποκειμενικότητας και το βαθμό που αυτή υποστασιοποιείται ελεύθερα?

Ο Foucault υποστηρίζει ότι το υποκείμενο, συγκροτείται ταυτόχρονα από το καθεστώς εξουσίας που το περιβάλλει, η μάλλον το δημιουργεί από την αρχή. Ο Foucault έρχεται σε αντίθεση με την « υπόθεση της καταστολής » η οποία αποδέχεται ότι το υποκείμενο είναι εκ φύσεως ελεύθερο και ταυτίζεται με την εσωτερικότητά του, με την ψυχή ή τις ιδέες του. Σύμφωνα με την υπόθεση της καταστολής η εξουσία σχετίζεται με το σώμα ενώ η ελευθερία σχετίζεται με την ψυχή. Η ψυχή δεν μπορεί να καμφθεί από κανένα καθεστώς εξουσίας παρόλο που το καθεστώς αυτό θέλει να μειώσει την ελευθερία της. Με την παραπάνω αντίληψη ο Foucault ήρθε σε αντίθεση, τουλάχιστον στα πρώτα του κείμενα.

Η σχέση εξουσίας και βούλησης του υποκειμένου, λέει, δεν είναι μια εξωτερική, μια επουσιώδης σχέση. Αφορά την ουσία του υποκειμένου, τη βούλησή του αυτή καθαυτή. Η ουσία του υποκειμένου συγκροτείται εξαρχής από το περιβάλλον κανονιστικό πλαίσιο της εξουσίας. Η βούληση του υποκειμένου ετεροκαθορίζεται. Αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο γίνεται, δημιουργείται από το καθεστώς εξουσίας. Κάθε υποκείμενο τροποποιείται ουσιωδώς από τη κοινωνία της εποχής του. Στα πλαίσια της τριπλής σχέσης Υποκειμένου – Εξουσίας- Γνώσης, το υποκείμενο είναι κατασκευασμένο, μορφοποιημένο από τους άλλους πόλους της σχέσης αυτής. Η ελευθερία και ο ορθολογισμός, η χρήση του Λόγου ως γνωρίσματα του υποκειμένου αποτελούν επινοήσεις του Διαφωτισμού.

Η βούληση του υποκειμένου δεν αποτελεί απλώς και μόνον μια ιδιότητα του υποκειμένου. Αποτελεί συνάμα το ίδιο το υποκείμενο στη σχέση του με τα καθεστώτα γνώσης/εξουσίας σύμφωνα με τον Foucault. « Το υποκείμενο λοιπόν έχει μια ορθολογικότητα η οποία επηρεάζεται από την παρεμβολή της εξουσίας και της γνώσης »^[4] Θα λέγαμε ότι το υποκείμενο συγκροτείται από το καθεστώς εξουσίας / γνώσης. « Στο μέτρο που η εξουσία συγκροτεί το υποκείμενο, κάθε μορφή εξουσίας, κάθε διακριτό κοινωνικό πλαίσιο συγκροτεί διαφορετικά τα υποκείμενά του ».^[5]

Άρα το υποκείμενο και η βούλησή του συγκροτούνται από κάτι εξωτερικό ως προς αυτά. Η ανιστορική υπόσταση του Ανθρώπου – όπως εμφανίζεται στη θεολογία του Χριστιανισμού – δεν υφίσταται. Ο Άνθρωπος δεν υπάρχει. Για τούτο και η βούληση του υποκειμένου «συγκροτείται».

Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της νεωτερικότητας, η εσωτερικότητα του Υποκειμένου ταυτίζεται με δυο έννοιες: Την ελευθερία και τις ιδέες. Η ελευθερία εξωτερίκευσης της εσωτερικότητας στοχεύει στην έκφραση των ιδεών του Υποκειμένου. Πως όμως αυτή η ελευθερία υφίσταται? Το Υποκείμενο υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει πάντοτε ελεύθερο από ιστορικούς και κοινωνικούς καταναγκασμούς?

Ο Foucault διαλέγεται με τον Kant για την εννοιολόγηση του Υποκειμένου. Ο Foucault τοποθετείται αρνητικά απέναντι στο υπερβατολογικό Υποκείμενο του Kant. « Βλέποντας την ανθρώπινη φύση περισσότερο ως αντικείμενο παρά ως Υποκείμενο, αντιστρέφει τη δομή της πρώτης Κριτικής του ».^[6] Βλέπει κανείς τη μετάβαση από το υπερβατολογικό Υποκείμενο σε Υποκείμενο εντασσόμενο σε συγκεκριμένα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια. Ο Foucault εξετάζει το Υποκείμενο και τη βούλησή του στα πλαίσια της σχέσης: Υποκείμενο – Εξουσία- Γνώση. Εξετάζει τις συνθήκες συγκρότησης του Υποκειμένου με όρους γλώσσας (Αρχαιολογία), κοινωνικών πρακτικών (Γενεαλογία) και τεχνολογιών του Εαυτού (Ηθική). Η κριτική εξέταση του Υποκειμένου από τον Foucault εντάσσεται στη κριτική του μοντερνισμού και στη κριτική του Διαφωτισμού. Ο Foucault βλέπει την αντίληψη του Διαφωτισμού για το Υποκείμενο διαφορετικά.

2. Το καθεστώς του Διαφωτισμού.

Ας δούμε καταρχήν ποια είναι τα ενδεχομένως αντιφατικά στοιχεία του κινήματος του Διαφωτισμού:^[7]

- Λόγος. Η ορθολογική έννοια του Λόγου είναι η διαδικασία της Λογικής σκέψης βασισμένη σε έμφυτες ιδέες που είναι ανεξάρτητες από την εμπειρία (Ντεκάρτ). Πολλοί Διαφωτιστές συνέθεσαν στη σκέψη τους τον Ορθολογισμό με τον Εμπειρισμό.
- Επιστήμη.
- Οικουμενικότητα (Καθολικότητα).
- Πρόοδος. Πίστη στη συνεχή βελτίωση της κατάστασης του ανθρώπου με την εφαρμογή της επιστήμης και της λογικής.
- Ατομικισμός. Το άτομο αποτελεί την αρχή όλης της γνώσης και της δράσης.
- Ελευθερία

Υλισμός Αντίθεση στη παραδοσιακή θρησκευτική εξουσία.

[...]

^[1] Π. Κονδύλη, Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Α Θεμέλιο 1987, σελ 29 – 30.

^[2] Im. Kant, Τι είναι Διαφωτισμός, Κριτική 1989, σελ 19

^[3].M. Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, Κριτική 1988, σελ 14.

^[4] S. Harrer, The Theme of Subjectivity in Foucault ‘ s Lecture Series L ‘ Hermeneutique du Sujet, Foucault Studies No 2 May 2005, σελ. 78.

^[5] Γ. Φουρτούνης, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις 2009 – 2010.

^[6] Amy Allen, Foucault and Enlightenment: A Critical Reappraisal, Constellation Volume 10, No 2 2003 σελ. 186.

^[7] Αθ. Τσακίρη, Ο Διαφωτισμός