Η πορεία του νεωτερικού πανεπιστημίου και η σχέση του με την πολιτική εξουσία

Η πορεία του νεωτερικου πανεπιστημίου και η σγέση του ιε την πολιτική εξουσία.

Η ίδρυση του Πανεπιστημίου του Βερολίνου το 1810 κατόπιν πρωτοβουλίας του Wilhelm von Humboldt σηματοδότησε ένα μεταίχμιο στην πορεία του θεσμού των Πανεπιστημίων στην Ευρώπη όπως αυτή έγινε αντιληπτή στο πλαίσιο της νεωτερικότητας και του Διαφωτισμού.

Ο Humboldt στήριξε την ίδρυση του Πανεπιστημίου του Βερολίνου στην θεωρία του για την γνώση και τη μόρφωση (Bildung). Υπήρξε διευθυντής του τμήματος παιδείας και θρησκευμάτων του Υπουργείου Εσωτερικών της Πρωσίας και επιχείρησε «αναδιάρθρωση όλου του εκπαιδευτικού συστήματος, από το Δημοτικό έως το Πανεπιστήμιο, με γνώμονα το πνεύμα του νεοανθρωπισμού».^[1] Το πνεύμα αυτό επηρεάσθηκε από μια αναθεώρηση της επικρατούσας αντίληψης για την κρατική οργάνωση. Είχε πια καταλαγιάσει ο πρώτος ενθουσιασμός από τις προσδοκίες της Γαλλικής Επανάστασης «ως φορέα ελπίδας και ενθουσιασμού»^[2]. Η Πρωσία είχε ηττηθεί στους Ναπολεόντειους πολέμους το 1806 και το 1807 και αυτό εξώθησε τις κυβερνήσεις να αντιμετωπίσουν την παιδεία έξω από κάθε πολιτική παράμετρο.

Το Bildung ήταν μια προσπάθεια υλοποίησης του πολιτιστικού κράτους, Kulturstaat, σύμφωνα με το οποίο επικρατεί μια αδιάσπαστη ενότητα κράτους και επιστήμης όπως διαφαίνεται προτυπωμένη στην ενότητα του ανθρώπινου προσώπου. Η ενότητα του προσώπου αυτού προκύπτει από την αληθινή, την ουσιαστική μόρφωση. Η μόρφωση αυτή προκύπτει από την ελευθερία του ατόμου και αντανακλά το διαφωτιστικό πρόταγμα της οικουμενικής σύλληψης του ανθρώπινου προσώπου. Στο πλαίσιο του νέο-ανθρωπιστικού ρεύματος στη Πρωσία του 19ου αιώνα προβλήθηκε ένας ιδεότυπος του Πανεπιστημίου θεμελιωμένος σε 2 ζεύγη κατηγοριών: Einsamkeit und Freiheit (Μοναξιά και Ελευθερία), Einheit von Forschung und Lehre ( Ενότητα Έρευνας και Διδασκαλίας).

Οι κατηγορίες αυτές έχουν ως αναγκαία συνέπεια την ενότητα της επιστήμης. Η ενότητα της επιστήμης εκφράζεται και από το πνεύμα του Γερμανικού Ιδεαλισμού σύμφωνα με την εγελιανή αντίληψη. Οι επιστήμες συγκροτούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Η παιδεία, το Bildung, συντελεί στη πραγμάτωση των εγγενών δυνατοτήτων της ανθρώπινης προσωπικότητας και αυτή η διαδικασία επιτελείται καλύτερα στο πανεπιστήμιο. Στο σημείο αυτό ο Humboldt έρχεται σε αντίθεση με τον Kant διότι θεωρεί το Πανεπιστήμιο ως μέσο ανάδειξης της Πρωσίας και ηθικής αγωγής του έθνους. Ο Kant στη Διένεξη των Σχολών προσπαθεί να ανανοηματοδοτήσει την κατάταξη των πανεπιστημιακών σχολών πέρα από το οποιοδήποτε κέλυφος λογοκρισίας ενισχύοντας τη θέση της φιλοσοφίας ενώ ο Humboldt προσπαθεί να επανερμηνεύσει τις ιδέες του Διαφωτισμού εντός ενός συγκεκριμένου διοικητικού και πολιτικού πλαισίου για τούτο και προβάλλει την κατηγορία της αυτομόρφωσης, του αυτοσχηματισμού, Selbstformung. Το Πανεπιστήμιο του Humboldt είναι κρατικό Πανεπιστήμιο.

Η πρόταση αυτή του Humboldt μπορεί να ειδωθεί μέσα από ένα πρίσμα φιλελευθερισμού που επικρατούσε στη Πρωσία. Η ατομικότητα όπως τη βλέπει το δόγμα του καλβινιστικού προορισμού απορρίπτεται από τον γερμανικό ιδεαλισμό και προβάλλεται το αίτημα της ελευθερίας ως δυνατόν να πραγματοποιηθεί εντός του παρόντος κόσμου. Κεντρικό ζήτημα του μεταρρυθμιστικού σχεδίου του Humboldt είναι η αυτονόμηση του θεσμού του Πανεπιστημίου απέναντι στο κράτος και αυτό καταδεικνύει την σημασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας τόσο σε σχέση με το κράτος όσο και σε σχέση με την κοινωνία.

Η οργάνωση των Πανεπιστημίων ξεκινά τον 13ο αιώνα από τα λεγόμενα Universitas τα οποία αντικατέστησαν τα studia generalia. Εκείνη την περίοδο διαχωρίζεται σταδιακά η παροχή της γνώσης από την εξουσία της Εκκλησίας. Οι λεγόμενες artes liberales συνδέονται με ένα πρόγραμμα σπουδών το οποίο διακρίνεται στο trivium και στο quadrivium. Στο πλαίσιο ανάπτυξης της κοινωνίας και διαφοροποίησης των αναγκών της η σημασία των ελευθερίων τεχνών περιορίζεται και αναπτύσσεται η διαλεκτική. Η διαλεκτική επανασημασιοδοτείται μέσα συγκεκριμένες διαδικασίες εννοιολόγησης της ρητορικής και της διαλεκτικής.^[3]

Ο δογματισμός των σχολών καταπολεμείται από την Αναγέννηση και μετά και φθάνει στην κορύφωσή του κατόπιν της συγκρότησης της νεωτερικής κοινωνίας με την κριτική των επιστημών από το Διαφωτισμό και την χειραφέτηση του ανθρώπινου υποκειμένου. Η ανάγνωση των κειμένων της εποχής αυτής όσον αφορά στη συγκρότηση των Universitas και του ρόλου τους στην κοινωνία μπορεί να πραγματοποιηθεί υπό ένα οπτικό πρίσμα ερμηνευτικό το οποίο περιλαμβάνει την θεωρητική προϋπόθεση των σχέσεων εξουσίας και γνώσης.

Αυτό μας θυμίζει λίγο και τον Foucault. Αλλάζει ο καταμερισμός εργασίας και οι εξερχόμενοι του Πανεπιστημίου τώρα πια έχουν πρόσβαση στην ανοδική κοινωνική κινητικότητα. Οι έχοντες την γνώση έχουν την δυνατότητα κτήσης της εξουσίας. Η εξειδικευμένη γνώση αποκτά σημασία. Ο Kant στη Διένεξη των Σχολών αναφέρεται στη διασταύρωση της κλασικής κατηγοριοποίησης των πανεπιστημιακών σχολών με την προτύπωση της επαναστατικής Συνέλευσης των Γάλλων του 1789 στην δεξιά και αριστερή πτέρυγα του «πανεπιστημιακού

[...]

^[1] I. Ε. Πυργιωτάη, Το Πανεπιστήμιο των αξιών : Ηπρόταση και η κληρονομιά 'του Wilhelm von Humboldt και η θέση της στο σύγχρονο κόσμο, στην ιστοσελίδα: www.ntua.gr/anavathmisi/files/Pyriotakis Humbodt.pdf

^[2] Immanuel Kant, Der Streit der Fakultäten, εκδόσεις Σαββάλας, επιμέλεια Θανάσης Γκιούρας, εισαγωγή , σελ 78.

^[3] Βλέπε τα έργα του Quentin Skinner για την ρητορική επαναπεριγραφή κατά την Αναγέννηση, όπως επίσης και τα κείμενα του Kari Palonen και του Max Weber για την Objectivitat και την συσχέτιση των Πανεπιστημιακών Σχολών και του Κοινοβουλίου.