Welke invloed heeft de toenmalige secretaris-generaal van de CPSU en president van de Sovjetunie, Michail Gorbatsjov, op de val van de Berlijnse muur gehad?

Inleiding

Met de overwinning van de geallieerden over het fascisme in 1945 was er met het daarop volgende falen van het overleg tussen de westelijke geallieerden en de Sovjet-Unie gauw een nieuwe confrontatie en een dreiging van een nieuwe wereldoorlog. Snel was er een scheidslijn tussen de twee kampen, de westerse en de oosterse wereld, die door de stad Berlijn liep. Deze toestand zou uiteindelijk tot de implosie van het communisme in het Oostblok aan het eind van de jaren tachtig blijven. De besluiten van de leiders der supermachten m.b.t de veiligheid hebben enorme politieke, financiële en sociale consequenties gehad voor alle mensen in de kapitalistische en communistische wereld en natuurlijk ook voor mij zelf. Als Duitser, die in 1972 in West-Berlijn geboren is, ben ik met de Muur opgegroeid, waarbij tot het eind van de jaren tachtig een conflict tussen Oost en West met gevolgen zoals een blokkade (zoals bijv. 1948) of zelfs een derde wereldoorlog mogelijk leek. De consequenties voor mij als West-Berlijner zouden in zo’n geval bij uitstek groot geweest zijn. De leiders van de twee supermachten waren daarom vanwege hun persoonlijkheidsbeeld belangrijk. Met name de vraag van vrede of oorlog lag in grote mate in de handen van de twee leiders. Wat zou de uitkomst van de revolutie in de DDR 1989 zijn geweest als niet een verstandige en terughoudende leider van de CPSU zoals Gorbatsjov in het Kremlin zat? Deze vraag is allen hypothetisch en valt moeilijk te beantwoorden. Maar wij kunnen wel rond tien jaar teruggaan en een gevoelig moment in de geschiedenis benaderen , waarbij de gebeurtenissen in de DDR hebben kunnen anders verlopen en volgende vraag onderzoeken:

Welke invloed heeft de toenmalige secretaris-generaal van de CPSU en president van de Sovjet-Unie, Mikhail Gorbatsjov, bij de val van de Berlijnse muur gehad?

Daaruit leide ik nu 4 deelvragen af om deze kwestie te kunnen beantwoorden:

1. Welke algemene factoren hebben tot de ineenstorting van de muur geleid?
2. Wat waren nieuwe elementen in de buitenlandse politiek t.a.v. Oost-Eurpa door Gorbatsjov
3.Wat zijn de directieven van Gorbatsjov tijdens de ineenstorting van de DDR geweest?
4. Zou een ander leider van de CPSU in plaats van Gorbatsjov hebben anders gehandeld?

Ik stel als hypothese dat het naast de omstandigheden vooral aan de persoonlijkheid van deze secretaris-generaal der CPSU te danken is dat het decennialange Oost-West conflict tegen alle verwachtingen zo vreedzaam eindigde. In mijn onderzoek moet dus vooral de belangrijke rol van Amicaal Gorbatsjov bij de vreedzame omwenteling in het Oostblok duidelijk worden. Naast de studieliteratuur zal ik andere bronnen zoals artikelen uit kranten en tijdschriften en het internet gebruiken. Natuurlijk wordt ook de bibliotheek onontkoombaar om de deelvragen en de probleemstelling te beantwoorden. De hoofdstukindeling van mijn paper zal in volgorde van mijn deelvragen zijn. Eerst zullen we zien welke algemene factoren naast Gorbatsjov belangrijk zijn geweest. Met de tweede deelvraag worden de veranderingen in Oost-Europa door Gorbatchov`s buitenlandse politiek duidelijk, en daarmee ook het belang van zijn persoon benadrukt. Ten derde zal ik de reactie van Gorbatsjov op de situatie in Berlijn 1989 en zijn directieven onderzoeken. Ten vierde wordt de betekenis van Gorbatsjov onderzoekt. Volgens mij zullen deze vier deelvragen de lezer van het geluk overtuigen, dat Mikhail Gorbatsjov, en geen communistische ‘hardliner’ in 1989 in het Kremlin zat.

Hoofdstuk 1

Welke algemene factoren hebben tot de ineenstorting van de Berlijnse muur geleid?

De ineenstorting van de muur November1989 kwam niet plotseling en helemaal onverwacht. Naast de persoonlijkheid van Gorbatsjov zijn er een veeltal van omstandigheden geweest, die als factoren in een lopend proces hebben meegewerkt, waarvan de val van de Berlijnse muur uiteindelijk het eindpunt van de Koude oorlog betekende.

Algemene achtergrond in de Sovjetunie

Er was vooral sinds de Breshnev-era een stagnatie in de Sovjeteconomie, die Gerald Segal in zijn boek ‘Ending the cold war’ schetst. De Sovjet-Unie leek de economische (en ook darmee het militaire) wedstrijd met de VS van Amerika te verliezen. Nog in de jaren zestig was de groeicijfer van de Sovjeteconomie dicht achter kapitalistische landen. Maar sinds de jaren zeventig bleek de achterstand op alle economische gebieden tegenover het Westen. In de jaren tachtig werd de toestand van economische en politieke stagnatie onder Breshnev duidelijk met de bedreiging van een totaal economisch collaps.

De noodzakelijkheid voor perestrojka (omvorming) en glasnost (openheid) werd duidelijk en werd doorgevoerd om enkele redenen. Ten eerste slaagde de Sovjeteconomie niet erin een adequaat levensstandaard te bereiken om de mensen met hun materiele wensen tevreden te stellen en zo de macht van de communistische partij voor de toekomst te legitimeren. De achterstand tegenover het westen was thans makkelijk te zien en vergaande hervormingen bleken onvermijdelijk te zijn. Ten tweede was er sprak van een “imperial overstretch” , wat in een definitie van Charles W. Kegley Jr en Eugene R. Wittkopf “ a condition where commitments exceed a state`s ability to fulfill them “ betekent. Zo was de Sovjet invasie in Afghanistan een duidelijk voorbeeld ervan. Hoewel het Rode leger tegenover de muslimische Afghanische vrijheidstrijders in getal en materiaal enorm superieur was, konden de Sovjets de oorlog niet winnen en waren darmee in de ogen van de wereldbevolking (maar bijzonders in het Oostblok en de Sovjet-Unie zelf) niet meer onbedwingbaar.

Ten derde was het ook de bereidwilligheid Mikhail Gorbatsjov`s hervormingen door te voeren, hoewel hij als communist een beter manier zocht om de CPSU en de Sovjet-Unie in de toonaangevend positie te houden ten aanzien van de crisis in de jaren tachtig. Na vijf jaren bleek dat echter een illusie te zijn en radicalere stappen worden noodzakelijk zoals het terugdringen van de partijautoriteit. Gorbatsjov was echter niet de eerste die de problemen ontkende. Ook Nikita Chrustchov en Leonid Breshnev zagen de structurele problemen in maar zijn vaak om hun gezondheid niet in staat geweest deze door te voeren of te diep in het oude systeem geworteld. Ten vierde was de inefficiëntie en corruptie van de nomenklatoera, de Sovjet bureaucratische apparaat, een symptoom van het economisch en maatschappelijk neergang. Het werd middels patronage en betaling de theoretische egalitaire socialistische maatschappij bestuurd. Perestrojka en Glasnost was dus niet een idee fixe van Gorbatsjov, maar eerder en poging om het communisme aan het leven te houden.

Andere Sovjet hervormers wilden de binnenlandse economische situatie verbeteren middels het concept van een gemeenschappelijk Europees huis. Door nadere samenwerking en een nieuwe manier om internationale betrekkingen te organiseren wilde men aan de West-Europese welvaart participeren en toch de politieke status quo bewaren.

Ontwikkelingen in Oost-Europa

Verder was de politieke situatie in Oost-Europa belangrijk voor het verloop van toekomstige gebeurtenissen. Hervormingen in de Sovjet-Unie zouden niet per se tot het eind van de Koude oorlog hebben geleid als de Oost-Europese staten zouden hebben trouw bij het ‘socialistische broederland’, de Sovjet-Unie, hebben gestaan. Maar juist dat maakte het verschil uit. Eerst daardoor vond een verschuiving van het ‘balance of power’ plaats. Er was eigenlijk nooit sprak van acceptans van het communisme in Oost-Europa . Behalve Joegoslavije en Albanië was er geen communistische revolutie in Oost-Europa. Stalin en het Rode leger installeerden communistische regimes en hielden deze in staat met een permanente militaire dreiging op grond van de rechtvaardiging, te moeten interveneren als ‘reactionaire krachten’ naar de macht in socialistische landen grijpen. Het was alleen maar nog geweld of dreiging van geweld dat het Oostblok samen hield. Moreel heeft het communisme sinds het gemeenschappelijk neerslagen van de opstand in Praag 1968 door Warschauerpact-legers zijn moreel rechtvaardiging op de macht verloren. Gorbatsjov verwierf echter deze doctrine en liet de Sovjet satellietstaten het recht toe hun eigen toekomst te bepalen zonder dat het Rode leger zou ingrijpen. Dat was voor oppositiebewegingen in Oosteuropa een enorm opluchting. Vooral in Polen en Hongarije was er al een sterke oppositiebeweging en is later een begin worden gemaakt met grootscheeps hervormingen die gericht waren op invoering van de markteconomie, omdat ook in deze landen de economische problemen overhand namen. In Polen was openbaarheid sterk verenigd en anti-Russisch ingesteld. Hun cohesie wortelde verder in pools nationalisme en katholieke godsdienst. In 1989 werd uiteindelijk de oppositiebeweging ‘Solidarnosc’ in de regering betrokken. In Hongarije was er al lange tijd meer persoonlijke vrijheid in vergelijking met andere socialistische landen. Men wilde nu van de gunstige internationale omstandigheden gebruik maken en zocht toenadering tot het Westen. 1989 opende Hongarije de ‘ijzer gordijn’ tot Oostenrijk en weigerde hulp aan de DDR de gevluchte Oost-Duitsers in het socialistische kamp te houden. Men koos hier al voor de samenwerking met de Bondsrepubliek.

[...]