Zachowania problemowe wśród młodzieży

Spis treści

Wprowadzenie

Rozdział 1. Zachowania problemowe młodzieży w literaturze
1.1. Definicja pojęcia zachowania problemowego i innych terminów proponowanych przez badaczy
1.2. Wybrane zachowania problemowe
1.2.1. Pojęcia
1.2.2. Objawy
1.2.3. Stosowanie wybranych zachowań problemowych - wyniki badań
1.2.4. Przyczyny
1.2.5. Skutki
1.3. Możliwości ograniczenia zachowań problemowych
1.3.1. Pojęcie profilaktyki i jej rodzaje
1.3.2. Profilaktyka wybranych zachowań problemowych

Rozdział 2. Ogólne założenia metodologiczne przyjęte w badaniach
2.1. Przedmiot i cele badań
2.2. Problemy badawcze i hipotezy
2.3. Zmienne i wskaźniki
2.4. Metody, techniki i narzędzia wykorzystane w badaniach
2.5. Organizacja i teren badań
2.6. Dobór próby badawczej
2.7. Charakterystyka badanych osób

Rozdział 3. Opinie respondentów na temat stosowania zachowań agresywnych i autoagresywnych
3.1. Charakterystyka badanych
3.2. Opinie badanych na temat zachowań agresywnych i autoagresywnych

Podsumowanie

Bibliografia

Wprowadzenie

O zachowaniu i zachowaniu się mówi się wszędzie, często jednak mając na myśli ich negatywny aspekt. Dzisiejsze czasy oferują wachlarz możliwości, jednak nie są one skupione jedynie na czynieniu dobra. Tak jak czasy się zmieniają, zmienia się także mentalność ludzi, a przede wszystkim osób młodych, dla których to okres gimnazjum jest ważnym, jeśli nie najważniejszym etapem ich rozwoju, zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego. To właśnie na tym etapie życia młody człowiek smakuje, czym jest pierwsza przyjaźń, pierwsza miłość, czy pierwsza porażka. Czasami nawet błahe problemy stają się w wizji osoby młodej czymś trudnym, nie do pokonania. Bez pomocy właściwych osób może on stracić pomysł na siebie i poszukać innych, pozornie "ciekawszych" odpowiedników dobrej rozrywki i "idealnych" pomysłów na szybkie i skuteczne rozwiązanie problemów. Adolescent ucieka wtedy do zachowań agresywnych i nierzadko autoagresywnych. Chęć zrozumienia przyczyn podejmowania takich, a nie innych zachowań problemowych oraz toku myślenia młodego człowieka wraz z jego opinią na temat wybranych zachowań agresywnych i autoagresywnych skłoniła mnie do wybrania właśnie takiego, a nie innego tematu pracy.

Niniejsza praca dyplomowa skupia się wokół tematu zachowań problemowych wśród młodzieży i jest podzielona na trzy rozdziały: teoretyczny, metodologiczny i wyniki badań.

W pierwszym rozdziale zostało przedstawione pojęcie zachowania problemowego i inne pojęcia, które proponują badacze. W pracy opisane zostały dwa wybrane zachowania problemowe - agresja i autoagresja. Agresja przedstawiona jest między innymi jako zachowanie, które skierowane jest przeciwko komuś lub czemuś, w celu wyładowania złości, bądź też ukazania swojej pozycji w społeczeństwie. Tak jak wiele jest definicji agresji, istnieje też wiele definicji autoagresji, która w niniejszej pracy przedstawiona jest między innymi jako akt okaleczenia własnego ciała, celowy lub bezcelowy, związany ze śmiercią bądź też ogólnym uszczerbkiem zdrowotnym jednostki. Z autoagresją związane jest pojęcie samobójstwa, a więc umyślnej lub nieumyślnej próby odebrania sobie życia w różnym celu. Istnieje wiele objawów stosowania tychże zachowań, zarówno na podłożu społecznym, psychicznym czy fizycznym. Przyczyn agresji i autoagresji doszukiwać się można w środowisku szkolnym: niskie stopnie, chęć zwrócenia na siebie uwagi, chęć poprawienia swojej pozycji w klasie itp., jak i w środowisku rodzinnym: niezwracanie uwagi na problemy dziecka, przyzwalanie na negatywne zachowania dziecka, brak więzi uczuciowej między rodzicami a dzieckiem, czy też problemy rodzinne tzn. problem alkoholowy, rozwód czy śmierć rodzica/rodziców. Zwracając uwagę na przyczyny wybranych zachowań problemowych, warto skupić się przede wszystkim na ich skutkach. Tych jest więcej i doszukiwać się ich można na takich płaszczyznach jak: sfera fizyczna (rany, infekcje), sfera emocjonalna (problemy z prawidłowym okazywaniem emocji, poczucie wstydu czy niska samoocena) oraz sfera społeczna (nieumiejętność zawierania kontaktów, trudności związane z aklimatyzacją w danej grupie społecznej). Tutaj pojawia się pytanie: czy można ograniczyć stosowanie zachowań agresywnych i agresywnych, a jeśli tak, to w jaki sposób? Nie ma niestety w tym przypadku żadnego "złotego środka", wyróżnia się kilka rodzajów profilaktyki, między innymi częste rozmowy rodziców z dzieckiem na temat różnych błahych i poważnych problemów, programy profilaktyczne w szkołach i poza nimi, które mówią o pojęciu agresji i autoagresji, ale przede wszystkim o ich krótko- i dalekosiężnych skutkach. Na ile jednak takie działania profilaktyczne są w stanie pomóc - nie da się określić.

Drugi rozdział pracy dyplomowej dotyczy ogólnych założeń metodologicznych przyjętych w badaniach. Przedstawione zostały podstawowe pojęcia, jakimi są przedmiot badań i cel badań. Określone zostały także przedmiot i cel badań niniejszej pracy dyplomowej wraz z problemami badawczymi. W tym rozdziale wyróżniono zmienne i wskaźniki, które posłużyły w późniejszym przeprowadzeniu badań wśród młodzieży. Metodą wykorzystaną w badaniach jest sondaż diagnostyczny, a techniką - ankieta. Kolejnym etapem danego rozdziału jest przedstawienie terenu badań oraz procesu ich organizacji. Scharakteryzowane zostały również osoby uczestniczące w badaniu.

Trzeci rozdział koncentruje się ponownie wokół charakterystyki osób badanych, jednak już wraz z wynikami badań i ich analizą. Przedstawione zostały wyniki badań na temat opinii respondentów dotyczących zachowań agresywnych i autoagresywnych, a dokładniej ich pojęć, przejawów, przyczyn oraz skutków. Zanalizowane zostały różnice między opiniami respondentów a zmiennymi niezależnymi, a więc płcią i wiekiem.

Rozdział 1. Zachowania problemowe młodzieży w literaturze

1.1. Definicja pojęcia zachowania problemowego i innych terminów proponowanych przez badaczy

Rozważania dotyczące zachowań problemowych należy rozpocząć od wyjaśnienia, pozornie prostego, terminu problemu. Słowo "problem" pochodzi z języka greckiego - problema - i oznacza pewną trudność lub przeszkodę. W. Kopaliński (1978, 785) rozpatruje problem jako "zagadnienie, zadanie, sprawa do rozwiązania". Problem może być więc definiowany jako pewnego rodzaju przeszkoda, którą należy rozwiązać.

Na termin "zachowanie problemowe" składa się przede wszystkim termin "zachowanie", a więc angielski behavior. P.G. Zimbardo (2006, 4) definiuje zachowanie jako działanie. Do przykładów zachowań zalicza on: "uśmiechanie się, płacz, bieganie, bicie, mówienie i dotykanie (...)".

Termin zachowań problemowych to przedmiot badań Jessorów (1973/1978, 23)

- autorów "Teorii Zachowań Problemowych", według której zachowania problemowe to zachowania niezgodne z normami akceptowanymi społecznie, są to zachowania sprzeczne, które wzbudzają sprzeciw wśród znaczących jednostek.

Zachowanie problemowe to zatem wszelkie czynności, w wyniku których jednostka boryka się z negatywnym ich rezultatem, bądź też czynności, które same w sobie są negatywne i w momencie ich wykonywania stają się kłopotliwe zarówno dla jednostki, jak i otaczającego ją świata.

Niektórzy autorzy stosują zamiennie termin zachowanie problemowe z ryzykiem. Termin "ryzyko" pochodzi z języka łacińskiego - risicare - i oznacza "omijać coś" (Kwiatkowska E., 2012, 10). C. Walesa (1988, 5-14) mówi o ryzyku jako o "świadomym i dobrowolnym ponoszeniu strat i przyjmowaniu negatywnych konsekwencji działań". Ryzyko według C. Walasa to również "możliwość negatywnego wyniku działania (...), możliwość straty". Autor pojmuje ryzyko jako aktywność, którą jednostka podejmuje. Aktywność ta może przyjmować następujące formy:

- niska aktywność (nie wszystkie jej kwestie są wcześniej ustalone, przemyślane; jednostka często nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji jej działania; nie jest świadoma faktu, że podjęte działanie może przynieść straty);
- wysoka aktywność (jednostka organizuje swoje działanie; jest w pełni świadoma tego, co robi i jakie mogą być tego konsekwencje) (C. Walesa, 1988, 9).

J. McWhirter (i inni) (2008, 12) posługują się pojęciem "ryzyko" i określają je jako "zespół mechanizmów przyczynowo-skutkowych przypuszczalnie narażających dzieci i młodzież na negatywne zdarzenia w przyszłości". Dla T. T. Kaczmarek (2005, 52-53) ryzyko to "zespół czynników, działań lub czynności, powodujących szkodę na ciele lub stratę materialną bądź wywołujących inne straty".

T. T. Kaczmarek wyróżnia następujące rodzaje ryzyka:

- formalne - "wychodzące ze zjawiska niepewności, poprzez zaistnienie pewnych zdarzeń, które odpowiadają ubezpieczanemu ryzyku i dlatego mogą być kwantyfikowane";
- materialne (T. T. Kaczmarek, 2005, 54).

Ryzyko łączy się zatem bezpośrednio z terminem zachowania ryzykownego.

G. E. Kwiatkowska (2012, 28) definiuje zachowanie ryzykowne jako działania patologiczne, często autodestruktywne.

Klasyfikacji funkcji zachowań ryzykownych stosowanych przez młodzież podejmuje się Z. B. Gaś (1995, 24-25), wyróżniając:

- działania instrumentalne - jednostka obiera cel, którego realizacja wiąże się jedynie z określonym zachowaniem ryzykownym;
- działania ukazujące opozycję - jednostka manifestuje swoje poglądy wobec poglądów dorosłych i społeczeństwa; młody człowiek kwestionuje normy społeczne i protestuje przeciwko nim;
- działania mające na celu redukcję lęku i frustracji - działania te są spowodowane problemami szkolnymi lub też brakiem możliwości spełnienia wymagań stawianych przez rodziców; zachowania ryzykowne stają się "lekarstwem";
- sposób na ukazanie solidarności z kolegami/koleżankami - takie działanie ma na celu pozyskanie akceptacji rówieśniczej i identyfikacji z grupą;
- działania, które mają podkreślić znaczenie tożsamości młodego człowieka - demonstracja często fałszywej tożsamości dla uzyskania "etykietki silnego mężczyzny, cwaniaka";
- działania, których efektem jest pozorne podwyższenie poziomu własnego rozwoju - jednostka poprzez zachowania ryzykowne pokazuje swoją wyższość nad rówieśnikami oraz pozorną dorosłość.

Zachowania problemowe, ryzykowne, czy też podejmowanie ryzyka to terminy, które są nieodłącznym elementem rozwoju młodego człowieka; podejmowane z różnych przyczyn i w różnych okolicznościach. Takie zachowania niosą za sobą wiele negatywnych, często skrajnie destrukcyjnych skutków, o których młoda osoba zapomina w momencie podjęcia się określonego działania ryzykownego.

1.2. Wybrane zachowania problemowe

W tym rozdziale ukazane zostaną wybrane zachowania problemowe, takie jak agresja i autoagresja, ich pojęcia, przejawy, przyczyny oraz skutki. Rozdział ten rozpoczęto od zagadnienia stosowania agresji i autoagresji przez młodzież.

1.2.1. Pojęcia

Agresja i autoagresja to jedne z częściej stosowanych przez młodzież zachowań problemowych. Istotne jest to, iż, niestety, występują one nie tylko wśród dzieci i młodzieży, ale także wśród dorosłych. Znane powiedzenie "nie czyń drugiemu, co tobie nie miłe" wskazuje, że stosowanie zachowań agresywnych jest nadzwyczaj nieetyczne, a mimo to wciąż występuje.

Zdjęcie 1.: Agresja fizyczna.

Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten

Źródło: http://agresjagimnazjalisci.blog.pl/; dostęp: 2016.05.20.

Agresja

Przedstawiając agresję przypomnieć wypada, że agresja to w języku łacińskim aggressus, z czego przedrostek aggr - oznacza przyłączyć się, a gressus - ruch, chód, krok, aktywność (K. Kmiecik-Baran, 1999, 21). Dlatego też K. Kmiecik-Baran (1999, 19) definiuje agresję w znaczeniu potocznym jako: "wrogie ruchy i zachowania, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, straty czy bólu". Podobną definicję ukazuje E. Aronson (2002, 236), podając, że akt agresji to "zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości". W. Szewczuk (1985, 11) definiuje agresję jako „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej lub symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości". Podobną definicję podaje W. Okoń (1984, 13), uważając, iż „agresja jest to działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie szkody”. Z. Skorny (1977, 206) dodaje, iż pod pojęciem agresji rozumie "pewien rodzaj faktów występujących w zachowaniu się, które mogą być obserwowane, rejestrowane i mierzone". Agresja zatem to wszelakie zachowanie - zamierzone lub niezamierzone, którego efektem jest sprawienie krzywdy drugiej osobie werbalnie lub/oraz niewerbalnie.

Naukowcy wyodrębniają wielorakie rodzaje agresji. S. Guerin i E. Hennessy (2008, 69) wskazują na:

- agresję fizyczną - bicie, uderzanie, kopanie, popychanie, ciągnięcie za włosy, szarpanie, szczypanie;
- agresję werbalną - przezywanie, krzyczenie, używanie wulgarnego języka;
- agresję pośrednią - wykluczenie z grupy, oczernianie.

Z. Skorny (1977, 206-219) wyróżnia z kolei: agresję frustracyjną, agresję naśladowczą, agresję instrumentalną oraz agresję patologiczną.

- Agresja frustracyjna pojawia się wskutek "blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem (...)" jednostki, "wytykaniem różnych wad i braków, stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów";
- Agresja naśladowcza jest wynikiem "mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swoim otoczeniu (...)". Ten rodzaj agresji charakterystyczny jest dla młodych chłopców utożsamiających się z postaciami filmowymi, z książek i naśladującymi ich zachowania - skrajnie agresywne;
- Agresja instrumentalna jest określana jako pewnego rodzaju instrument oraz narzędzie, które "umożliwiają osiągnięcie celu". Przykładem agresji instrumentalnej jest zachowanie chłopca, który grozi jednostce pobiciem w celu zdobycia pieniędzy, a w razie oporu z jej strony - decyduje się na realizację gróźb. Chłopiec odnosząc sukces, utrwala wspomniane zachowanie agresywne;
- Agresja patologiczna przyjmuje formę "(...) swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych". Jednostka jest zatem nieświadoma swoich działań, podejmuje zachowania agresywne "mimo braku wpływu frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub celów działania realizowanych za pośrednictwem agresji".

Zachowania agresywne to także temat rozważań D. Kubackiej-Jasieckiej (2006, 35-41), która dokonuje następującego podziału agresji: agresja ekspresywna (impulsywna), agresja spontaniczna oraz agresja destruktywna (wroga). Celem pierwszej z agresji - agresji impulsywnej jest "regulacja napięcia emocjonalnego, (...) jego redukcja poprzez ekspresję, rozładowanie w działaniu". Agresję spontaniczną charakteryzuje nieobiektywne "przekonanie jednostki, że jest ona zdolna do dokonania aktu agresji" oraz "przełamanie mechanizmów hamujących agresję, takich jak empatia czy system norm zakazujących agresji (...)". Agresja, która to jest częścią wartości danej jednostki, motywowaną chęcią do dekonstrukcji innych dla samej dekonstrukcji określana jest mianem agresji destruktywnej. Celem agresji destruktywnej jest "ekspresja negatywnych stanów emocjonalnych oraz postaw nieufności, wrogości i nienawiści wobec świata, jak również samego siebie (...)". Opisując cel agresji wrogiej D. Kubacka-Jasiecka (2006, 37) wyróżnia także jej formy, do których należą:

- wściekłość narcystyczna;
- nieustanne pragnienie zemsty i odwetu;
- przymus powtarzania traumatycznych doświadczeń;
- dążenie do petryfikacji i zniszczenia.

Agresja jest także przedmiotem badań K. Kmiecik-Baran (1999, 21), która dzieli ją na agresję konstruktywną (oznaczającą rozwój) oraz agresję destruktywną (oznaczającą przemoc).

- Agresja konstruktywna to wszelkie działania podejmowane przez jednostkę, które są społecznie akceptowane. Ten rodzaj agresji to zachowania, które mogą naruszać regulacje społeczne, jednak rzadko przybiera ona "charakter przestępczy".
- Agresja destruktywna z kolei oznacza różnorodne działania, które ograniczają w jakiś sposób swobodę jednostki oraz które nie zawsze określane są jako czyny przestępcze. Przykładami są "przemoc emocjonalna, instytucjonalna".

A. Frączek i H. Zumkley (1993, 52) określają zachowania agresywne jako agresję interpersonalną, a więc występującą w kontaktach z drugim człowiekiem bądź grupą. Według autorów zachowania agresywne można podzielić ze względu na stopień ich złożoności w następujący sposób:

- proste i bardzo ograniczone czasowo reakcje na bodźce;
- agresywne działania trwające dłuższy okres czasu oraz takie, które są bardziej zorganizowane;
- agresywna lub wroga "aktywność", a więc formy zachowań przestępczych.

J. Grochulska (1993, 8) wyróżnia następujące rodzaje i formy zachowań agresywnych:

- agresja fizyczna - bicie, odbieranie siłą, grożenie biciem, zachęcanie do bicia, niszczenie cudzych rzeczy;
- agresja słowna - kłótnie, wyśmiewanie się, dokuczliwość słowna, przezywanie;
- skarżenie - skarżenie oraz grożenie skarżeniem, propozycja skarżenia;
- karanie - stosowanie kary za przewinienie, propozycja zastosowania kary;
- pochwała agresji - zgoda na wspólne zachowanie agresywne, aprobata zachowań agresywnych w rozwiązywaniu danego problemu;
- zachowania egoistyczne - zwroty typu: „Co mnie to obchodzi, ja chcę ...”, „Dobrze ci tak, za to że byłeś taki (...)”.

A. Pawluk-Skrzypek (2010, 394-395) mówi także o zjawisku terroryzmu szkolnego - tak zwanej "fali", a więc znęcanie się starszych uczniów nad młodszymi poprzez zmuszanie ich do "przynoszenia pieniędzy, kanapek".

K. Kmiecik-Baran (1999, 21) wymienia cechy świadczące o fakcie, iż jednostka ma skłonności do zachowań agresywnych:

- stosowanie zachowań agresywnych z wysoką częstotliwością;
- agresywność jednostki jest nieodpowiednia i nieusprawiedliwiona w stosunku do rodzaju bodźca, który wywołuje określone zachowanie agresywne;
- jednostka traci kontrolę nad zachowaniem agresywnym;
- jednostka ma wrogi stosunek do społeczeństwa.

I. Pufal-Struzik (2014, 11) jest zdania, iż "(...) agresja młodzieży jest coraz poważniejszym problemem społecznym, który wymaga analiz teoretycznych i działań praktycznych".

Opierając się na wynikach badań diagnostycznych przeprowadzonych na grupie 310 uczniów przez Z. Brańkę (1998, 232-238) w 1997 roku w krakowskich szkołach podstawowych, można wskazać, jakie formy agresji stosują uczniowie klas IV-VII. Autorka badań dzieli zachowania agresywne na bezpośrednie proste oraz bezpośrednie złożone, pośrednie napastliwe oraz pośrednie destruktywne. Analizując wyniki badań przeprowadzonych wśród uczniów można wskazać, iż najczęściej stosowanymi zachowaniami agresywnymi bezpośrednimi prostymi wśród uczniów są: popychanie, uderzenie ręką oraz szarpanie odzieży. Natomiast do zachowań agresywnych bezpośrednich złożonych należą: bicie dzieci (bójki) i przestraszanie. Badanie wykazało także częste stosowanie zachowań agresywnych pośrednich napastliwych, to znaczy: przeszkadzanie nauczycielowi i innym w czasie lekcji oraz chowanie innym zeszytów, książek. Do stosowanych zachowań agresywnych pośrednich destruktywnych należą: brudzenie zeszytów, książek, ubrań oraz łamanie, niszczenie kredek, długopisów. Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki badań, autorka dokonuje klasyfikacji przyczyn zachowań ryzykownych. Do stosowania agresji wśród uczniów przyczyniają się najczęściej: obrona własna; nadmiar energii, chęć wyładowania się; chęć zabawy, nuda oraz nudne lekcje, złe samopoczucie w szkole.

Z powyżej przedstawionych wyników badań Z. Brańki (1998, 232-238) można stwierdzić, iż to nie XXI wiek przynosi społeczeństwu gamę zachowań problemowych u dzieci i młodzieży. Z badań wynika, że już na przestrzeni kilkudziesięciu lat tworzyły się takie zachowania. Można jedynie stwierdzić, iż wzrostowi uległa częstotliwość oraz rodzaj podejmowanych przez młodzież zachowań problemowych.

Autoagresja

Autoagresja to kolejna forma zachowań agresywnych, która jest powszechnym przedmiotem zainteresowania współczesnych badaczy. D. Kubacka-Jasiecka (1975, 10) twierdzi, że o autoagresji mówi się, gdy "przedmiotem reakcji agresywnej jest osoba dokonująca reakcji". M. Zielińska (2011, 39) mówi o autoagresji jako o "każdym akcie uszkodzenia własnego ciała, którego celem nie jest śmierć". G. Babiker i L. Arnold (2002, 21) określają autoagresję jako samouszkodzenie i definiują je jako "akt polegający na celowym zadawaniu bólu i/lub ran swemu ciału". Zachowania autoagresywne są to zatem wszelkie uszkodzenia ciała, które podejmuje człowiek wobec siebie samego po to, aby uzyskać określone cele.

Do form zachowań autodestruktywnych S. Kozak (2007, 57) zalicza:

- autoagresję bezpośrednią (bicie, samookaleczenie);
- autoagresję pośrednią (wymuszanie, prowokowanie innych);
- autoagresję werbalną (zaniżanie samooceny, krytyka względem siebie);
- autoagresję niewerbalną (uszkodzenia ciała tj. polewanie skóry kwasem, rany cięte).

A. Eckhardt (1998, 26-28) wyróżnia patologiczne formy, a mianowicie:

- autoagresję jawną - okaleczanie własnego ciała bez zamiaru doprowadzenia do śmierci:
- lekka - powierzchowne rany, które nie wymagają pomocy medycznej;
- ciężka - głębokie rany, wymagające pomocy chirurga, pozostawiające blizny; rany cięte, przypalanie ciała papierosem, łamanie kości;  autoagresję ukrytą:
- syndrom Münchhausena - okaleczanie własnego ciała mające na celu upozorowanie dolegliwości i chorób, w następstwie czego jednostka zostaje przyjęta do szpitala i za wszelką cenę chce poddać się (często zbędnym) zabiegom i operacjom, przekonując lekarzy o ich konieczności.

Z formami zachowań autodestruktywnych związane są rodzaje zachowań autoagresywnych. M. Szaszkiewicz (1997, 105-114) wymienia rodzaje aktów autoagresji, a mianowicie:

- pocięcia - łatwe do wykonania; wykorzystuje się do nich ostre przedmioty (nóż, żyletka, szkło), ten rodzaj autoagresji nie wymaga znajomości strony technicznej;
- samozatrucia - spożycie szkodliwych substancji (środki chemiczne, lekarstwa);
- upusty krwi - celem jest chęć osłabienia i/lub wyniszczenia organizmu; zabieg stosowany często po to, aby upozorować wybraną chorobę;
- samozakażenia - wprowadzanie do organizmu różnorodnych substancji za pomocą strzykawki.

1.2.2. Objawy

Agresja

K. Kmiecik-Baran (1999, 21) uważa, iż oznaką agresywności u jednostki może być:

- bardzo częste stosowanie zachowań agresywnych wobec innych osób np. bicie, plucie, poniżanie, wyśmiewanie itp.;
- stosowanie agresji w sytuacjach, które zupełnie tego nie wymagają;
- niekontrolowanie emocji i zachowań agresywnych;  wrogość wobec otoczenia (często bezpodstawna).

Do powyższych objawów można dodać:

- wybuchowość jednostki w odpowiedzi na napotkane problemy (często łatwe do rozwiązania);
- negatywne zachowanie w sytuacjach, które tego nie wymagają;
- stosowanie agresji fizycznej, psychicznej oraz słownej wobec otoczenia.

Autoagresja

Biorąc pod uwagę objawy autoagresji, można wyróżnić:

- zauważalne skaleczenia, drobne rany na ciele jednostki;
- posiadanie przedmiotów (igła, leki, alkohol, żyletka itp.), które mogą bezpośrednio lub pośrednio zagrażać życiu jednostki;
- próba napisania listu pożegnalnego;
- mówienie o śmierci, żegnanie się z najbliższym otoczeniem;
- izolowanie się od osób, które wcześniej były ważne dla jednostki.

1.2.3. Stosowanie wybranych zachowań problemowych - wyniki badań

K. Ostrowska (2007) przeprowadziła badania nad zachowaniami agresywnymi uczniów oraz porównała ich rozmiary w latach 1997, 2003 i 2007. Osobami badanymi byli uczniowie V i VI klasy szkoły podstawowej, gimnazjum, liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, zasadniczej szkoły zawodowej oraz technikum. Na potrzeby niniejszej pracy przedstawione zostaną wyniki dotyczące przebadanych uczniów gimnazjum spośród wszystkich 2567 respondentów w 1997 roku, 1611 w 2003 roku i 2141 w 2007 roku.

Z badań z 2007 roku wynika, iż największy odsetek uczniów gimnazjum, spośród 652 uczniów, a dokładnie 27,3% badanych umyślnie potrąca inne osoby, 23% uczniów bije się z kolegami i koleżankami, a ponad 15% gimnazjalistów umyślnie przewraca innych. W porównaniu do lat poprzednich, a więc 1997 oraz 2003, wyniki uzyskane przez K. Ostrowską są następujące (Wykres 1.):

Wykres 1.: Rozmiar stosowanych zachowań agresywnych przez młodzież na przestrzeni lat: 1997 - 2003 - 2007.

Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten

Źródło: Ostrowska K., Zachowania agresywne uczniów. Badania porównawcze 1997-2003-2007.

Z powyższego wykresu można odczytać, że najczęściej stosowanymi zachowaniami problemowymi wśród wszystkich osób przebadanych w podanych latach była agresja werbalna oraz samoagresja. Zauważyć można, że wysoki odsetek uczniów stosuje agresję wobec nauczycieli i agresję fizyczną. Osoby przebadane mają też do czynienia z agresją psychiczną, jednak, na przełomie dziesięciu lat - rozmiar stosowania tego rodzaju agresji uległ zmniejszeniu. Porównując lata 1997 i 2007 należy zaznaczyć, że wyniki badań z 1997 roku są w większości podobne do tych, które zostały przeprowadzone w 2007 roku. Nasilone zachowania agresywne przejawiane były w 2003 roku; wtedy to agresja werbalna, samoagresja, agresja wobec nauczycieli, agresja przeciwko rzeczom, czy też agresja fizyczna osiągnęły wysoki wynik (K. Ostrowska, 2007).

W marcu 2007 roku przeprowadzone zostały badania w trzech wybranych szkołach gimnazjalnych w województwie śląskim. Do badań przystąpiło 100 uczniów - 53 kobiety i 47 mężczyzn. Wyniki badań wykazały, że najczęściej stosowanymi zachowaniami agresywnymi były: bicie, kopanie lub popychanie (16%); przezywanie (14%) oraz wyśmiewanie (14%). Tuż za tymi zachowaniami uwagę zwracają inne: wymuszanie pieniędzy; obgadywania; izolowanie w klasie; zamykanie w pomieszczeniach; okradanie i inne (B., M. Gramlewicz, 2007, 29).

G. Miłkowska (2013, 55-56) podjęła się również przeprowadzenia badań w roku szkolnym 2011/2012. Przebadanymi byli lubuscy gimnazjaliści (2508 uczniów) klas II i III 50 lubuskich szkół gimnazjalnych. Aż 79,9 % uczniów przyznało się do stosowania zachowań agresywnych. Ponad 70% uczniów stosuje agresję w formie wyzywania i przezywania rówieśników, około 21 % przebadanych przyznało się do pobicia kolegów/koleżanek, na ostatnim - równie wysokim miejscu, pojawiły się pobicia osób spoza szkoły.

1.2.4. Przyczyny

Po ukazaniu wybranych wyników badań, a zatem rozmiarów stosowania agresji i autoagresji na przełomie kilkudziesięciu lat, należy ukazać jej przyczyny.

Agresja

Z. Skorny (1992, 161-166) twierdzi, że przyczyną agresji jest frustracja, na przykład w wyniku "wystąpienia poczucia krzywdy, emocji gniewu, nieprzyjemnych zdarzeń losowych, wrogości czy zdenerwowania". Frustracja jest często skutkiem pewnych niemiłych zdarzeń, poczucia niesprawiedliwości, czy też niepowodzeń jednostki. Autor poszukuje przyczyn zachowań agresywnych także w blokadzie potrzeb. W kręgu potrzeb wyróżnia ona: "afiliację, uznanie społeczne i samodzielność". Rodzice często ograniczają możliwości dziecka poprzez nakazywanie lub zakazywanie mu czegoś. Agresja zatem jest skutkiem "braku miłości czy zaspokojenia potrzeby poczucia własnej wartości". Może być ona także wynikiem wpływu określonych modeli takich jak na przykład: "rodzice, bohaterowie filmów i książek". Na bazie zachowania wybranego modelu jednostka buduje swoje poglądy i sposób postrzegania świata, Z. Skorny określa ten proces jako proces "identyfikacji z modelem".

A. Sołbut (2008, 80) przyczyn agresji doszukuje się w środowisku szkolnym, a są nimi:

- walka rówieśnicza o bycie najlepszym w klasie;
- nieodpowiedni rodzaj nagród i kar;
- monotonia zajęć szkolnych;
- zaniechanie aspiracji ucznia;
- brak możliwości uczestniczenia w zajęciach po lekcjach;
- brak odpowiedniej organizacji w klasie/szkole itp.

M. Chymuk (1998, 221-222) zaznacza, że przyczyn agresji należy doszukiwać się w środowisku rodzinnym. Wymienia tu ona chociażby agresję, która powstaje w wyniku uczestniczenia w niej lub obserwacji. Źródłem agresji może być również "przeciążanie dziecka obowiązkami domowymi", czy też "brak więzi uczuciowej z rodzicami" - problem, który dotyka szczególnie osoby z rodzin patologicznych oraz z rodzin, w których zwraca się szczególną uwagę na środki materialne.

Zdjęcie 2.: Rodzina.

Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten

Źródło: http://falvitwitaminy.pl/Falvit/Czerwiec/Adopcja; dostęp: 2016.05.20

A. Sołbut (2008, 78) do rodzinnych przyczyn agresji zalicza:

- zaburzone relacje z rodziną;
- odrzucenie ze strony rodziców;
- nieodpowiednie postawy rodziców wobec dziecka;
- nieodpowiedni dobór kar przez rodziców;
- patologia w środowisku rodzinnym;
- akceptacja zachowań agresywnych dziecka przez rodziców;
- stosowanie zachowań agresywnych przez rodziców.

B. i M. Gramlewicz (2007, 18-19) wskazują na istotę socjalizacji dziecka w rodzinie. Uważają oni, że to właśnie w środowisku rodzinnym człowiek uczy się budowania relacji z drugim człowiekiem. Zaburzenie jakiegokolwiek elementu socjalizacji w rodzinie skutkuje często pojawieniem się zachowań niepożądanych u młodego człowieka. Takim zachowaniem jest często zachowanie agresywne.

Źródłem agresji może być także środowisko rówieśnicze. To właśnie w grupie rówieśniczej zachodzi proces socjalizacji wtórnej człowieka. Młody człowiek naśladuje postawy rówieśników by zyskać popularność, być cenionym i traktowanym na równi. M. M. Śliwa (2001, 156) uważa, że grupę rówieśniczą cechują określone przez nią normy. Postępowanie wedle tych norm to szansa na ocenianie zjawisk, "dokonywanie wyborów" i utożsamianie się z grupą. Autor wyróżnia trzy rodzaje grup rówieśniczych, a są to: grupy zabawowe dla dzieci; "paczki" tworzone przez młodych ludzi i dla młodych ludzi; grupy o charakterze dewiacyjnym, a mianowicie "gangi" czy "bandy".

I. Pufal-Struzik (2007, 10) upatruje przyczyn zachowań agresywnych w instytucji szkolnej, do której uczęszcza zbyt wielu uczniów, gdzie panuje hałas i nie dochodzi do współpracy między szkołą a rodzicami.

I. Pospiszyl (2008, 109) wyróżnia takie przyczyny agresywności jak:

- zjawiska anomijne w kraju np. obniżenie norm i wartości w społeczeństwie;
- ogromna ilość nieprawidłowych modeli zachowania;
- przemoc w rodzinie i obserwowanie jej w otoczeniu;
- bezstresowe wychowanie i brak ograniczeń;
- liberalizm wobec młodzieży.

Zachowania agresywne to także skutek korzystania z wszelkich form rozrywki i mediów, które stały się nieodłączną częścią życia człowieka. Młodzi ludzie nie zwracają uwagi na rodzaj wybranej rozrywki. M. Wawrzak-Chodaczek (1996, 87-88) wskazuje na ekspertyzy Berkowitza i Hartmana, którzy zainteresowali się rozwojem mediów i ich wpływem na młode pokolenie. Wykazali oni, iż w rzeczywistości młodzież przekłada sceny filmowe czy książkowe na życie realne. Autorzy wyciągnęli następujące wnioski:

- oglądanie przemocy, agresji na filmie wywołuje reakcje agresji u widzów;
- obraz bólu, krwi, cierpień ofiary jest równie skuteczne jak widok samego agresywnego zachowania się pobudzał do agresji;
- osoby oglądające film z mocnymi scenami agresji wymierzają silniejszą karę za błędy w grupie niż osoby które oglądały zgodną grę sportową;
- uczniowie, wobec których nie stosuje się agresji werbalnej (nie obraża ich godności osobistej), ale którzy oglądają emocjonalną scenę agresji fizycznej, wymierzają silniejszą karę niż uczniowie obrażani, wyśmiewani, lecz nie widzący scen agresji.

Telewizja według M. Braun-Gałkowskiej i I. Ulfik-Jaworskiej (2002, 45-46) może oddziaływać na młodego człowieka dwojako. Pierwszym nurt to desensytyzacja, która polega na okazywaniu obojętności względem scen przemocy, gwałtów i ludzkiego cierpienia w telewizji. Do tego nurtu zaliczana jest także habituacja, a więc odrzucenie emocji, jakie mogłyby być wywołane przez daną scenę w telewizji czy też uznanie tych scen za zupełnie odbiegające od rzeczywistości. Drugim nurtem przedstawionym przez autorki jest pobudzenie emocjonalne, czyli kojarzenie danej sceny z sytuacjami w świecie realnym, wyobrażanie ich sobie w rzeczywistym świecie, co wywołać może emocje związane z agresją, nadmierne pobudzenie i niepokój.

Na uwagę zasługuje również korzystanie z nieodpowiednich gier komputerowych przez młodzież. Wiele mówi się o zagrożeniach płynących z tej formy spędzania czasu, jednak młodzi ludzie, mimo tego, decydują się na wejście do fantastycznego świata, przepełnionego agresją i autoagresją, gdzie zabijanie ma sens i zawsze jest szansa na zmartwychwstanie bohatera kontrowersyjnej gry komputerowej. Jedną z najsłynniejszych gier 2015 roku jest kolejna, piąta, odsłona gry Grand Theft Auto (GTA). Gra ta jest przeznaczona dla osób pełnoletnich z racji występowania w niej wielu brutalnych i erotycznych scen. W autobusie czy tramwaju usłyszeć można, że 11 i 12-latek za wszelką cenę chcą wyprosić u rodziców zakup tej "super" gry. S. Nadon (2013, http://www.brockpress.com/2013/09/a-culture-of-violence-and-gta-v/; dostęp: 2016.05.20) twierdzi, że ta gra może inspirować młodego człowieka do wypróbowania pewnych "chwytów", naśladowania zachowań negatywnych prezentowanych w scenach gry komputerowej oraz fałszywego odbioru pojęcia seksualności człowieka.

Zdjęcie 3.: Okładka gry GTA V.

Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten

Źródło: http://www.shoutoutuk.org/2013/10/08/why-critics-of-gta-v-miss-the-point/; dostęp: 2016.05.20

Nieodpowiedni dobór form rozrywki - telewizji, Internetu czy też gier komputerowych to krok do przepaści, jaką jest nauka zachowań negatywnych - agresywnych. Młodzi ludzie często nie zdają sobie sprawy, że to właśnie poprzez korzystanie z takich, a nie innych form spędzania czasu, budują w sobie postawę agresywną. Gry komputerowe i filmy stają na piedestale życia młodego człowieka, który w pewnym momencie nie jest już w stanie odróżnić świata fantastycznych scen od świata sytuacji życiowych.

[...]