Leseprobe
2
remains weak. As competition in lending intensifies, borrower information becomes all
the more important. Lenders are increasingly utilizing the services of CISs to address
a fundamental problem of all credit markets: asymmetric information between
borrowers and lenders that can lead to problems of adverse selection and moral
hazard. Motivated by industry survival, lending institutions in Albania are becoming
increasingly aware of the essential role that CISs play towards the creation and
maintenance of an efficient financial system. The goal is that the CIS through a national
database and information systems can help to mitigate the rising problems of non-
repayment of loans and client overlap among the lenders in Albania. Since the mid-
1990s, three new interrelated areas that emphasized obtaining more information from
data have emerged strongly in information systems and information technology. They
are data warehousing, knowledge management, and data mining, the last of which
aims to identify valid, novel, potentially useful and understandable correlations and
patterns in data [Chung and Gray, 1999]. Coupled with advances in both computer
hardware and software, many data mining applications are now more accessible and
affordable to businesses than before.
The last decades have seen a rapid growth in both the availability and the use of
consumer credit. Until recently, the decision to grant credit was based on human
judgment to assess the risk of default [Thomas, 2000]. The growth in the demand for
credit, however, has led to a rise in the use of more formal and objective methods
(generally known as credit scoring) to help credit providers decide whether to grant
credit to an applicant [Akhavein, 2005]. This approach, first introduced in the 1940s,
has evolved over the years and developed significantly [Rimmer, 2005]. In recent
years, the progress in credit scoring was fueled by increased competition in the
financial industry, advances in computer technology, and the exponential growth of
large databases. The 2003 Credit Research Foundation survey reported that 36% of
the respondents were actively using credit scoring and that 72% of the respondents
who were not using credit scoring intended to do so within the next two years [Cundiff,
2004, Wendel and Harvey 2003] also reported that virtually all credit card loans and
about 70% of home loans utilize credit scoring for the loan decisions. Further, in 2002,
Alan Greenspan, then chairman of the U.S. Federal Reserve, commented that credit
scoring had helped banks stave off the effects of the most recent economic downturn,
provided a greater depth of risk management, and served as the foundation for the
development of consumer and mortgage credit [PBI Media, 2002].Credit scoring can
3
be defined as a technique that helps credit providers decide whether to grant credit to
consumers. There are advantages to construct effective credit scoring models to help
improve the bottom-line of credit providers. Application of data mining techniques is an
emerging and growing trend in credit scoring models. Decision trees, rule based
classifiers, expert system and any other rule extraction techniques from different data
mining techniques are welcomed to the credit scoring and banking industry because
of their explicit conditions in accepting/rejecting applicants, and that they are easily
understandable by business people compared to other techniques.The selected
literature has characterized the challenges facing the lending practices of commercial
banks and the emerging role of CISs as mitigation. Lending is a challenging proposition
in any setting particularly in the developing world, where legal/judicial enforcement is
weak, where information about the ability and willingness to repay of applicants is not
readily available and where many of the prospective lenders are from a poor
household/ firms; many of whom have never before borrowed and cannot pledge
collateral to guarantee repayment [Gonzalez-Vega, 2003; Conning and Udry, (2007)].
The role of the CISs in reducing information asymmetry in the sector has also been
underpinned. For example, research by Armstrong, (2008) based on information from
several countries across the globe show that the existence of credit registries is
associated with increased lending volume, growth of consumer lending, improved
access to financing and a more stable banking sector. Further, [Hansen et al, (2004)],
highlighted that many borrowers make a lot of effort to repay their loans and debts, but
do not get rewarded for it because this good payment information is not available to
the bank that they approach for new loans.
Key words: Credit Information Systems, Model of Credit scoring, evaluation of credit score, the
credit risk, Data Mining.
4
CONTENTS
ABSTRACT ... 1
I.PREZANTIM I PËRGJITHSHËM ... 5
1.
H
YRJE
... 5
2.
S
ISTEMI I
I
NFORMACIONIT TË
K
REDITIT BAZUAR NË
M
ODELET E
P
IKËSIMIT TË
K
REDITIT PRODHOJNË
P
IKËSIMIN E
K
REDITIT
... 7
3.
S
ISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT TË NEVOJSHME PËR
S
HQIPËRINË
... 8
4.
P
ËRFITIMET E PIKËSIMIT TË KREDITIT
... 10
II. KREDIDHËNIA DHE SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT ... 17
1.H
YRJE
... 17
2.
KREDITIMI
NGA
SISTEMI
BANKAR
NË
SHQIPËRI. ... 22
3.
KREDIDHËNIA
DHE
SISTEMET
E
INFORMACIONIT
TË
KREDITIT
(SIK) ... 25
4.
REGJISTRI
I
KREDISË
NË
SHQIPËRI
DHE
ROLI
I
TIJ ... 30
5.
RËNDËSIA
E
PËRDORIMIT
TË
SISTEMEVE
TË
INFORMACIONIT
TË
KREDITIT ... 35
III. REZULTATET E MARRA NGA ANALIZA ... 36
1.ROLI
I
PIKËSIMIT
TË
KREDITIT
NË
FUSHA
TË
TJERA ... 39
2.
AVANTAZHET
E
PËRDORIMIT
TË
MPK. ... 41
3.
E
ARDHMJA
DHE
MJEDISI
AKTUAL
I
PIKËSIMIT
TË
KREDITIT ... 42
IV.KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ... 43
1.PËRMBLEDHJE
E
PUNIMIT. ... 43
2.NDIHMESA
PËR
KËRKIME
NË
TË
ARDHMEN ... 48
3.
KUFIZIMET
E
PUNIMIT ... 48
4.
REZULTATET
E
PUNIMIT,
KONTRIBUTI
NË
ZHVILLIMIN
E
TEORISË
DHE
PRAKTIKËS ... 50
5.
REKOMANDIMET
E
PUNIMIT ... 52
BIBLIOGRAPHY ... 56
5
I.PREZANTIM I PËRGJITHSHËM
1. Hyrje
Kudo në botën në zhvillim, rritja e disponueshmërisë së kredisë dhe konkurrenca e
rritur mes huadhënësve kanë krijuar nevojën e shkëmbimit të informacionit të
kredisë, sepse shtrirja dhe efikasiteti i mekanizmave të shkëmbimit të informacionit
ndryshojnë shumë midis vendeve. Disa huadhënës në Shqipëri kanë ngjallur
interes në mundësinë e krijimit të Sistemeve te Informacionit të Kreditit (SIK)
1
për të ndihmuar në menaxhimin e rrezikut huamarrës. Në mënyrë të ngjashme,
shumë ekonomi janë dëshmitare për rritjen e madhe në mbulimin e informacionit të
kreditit, duke përfshirë edhe ndërgjegjësimin në rritje të domosdoshmërisë së
shkëmbimit të informacionit midis huadhënësve të shumtë.Sistemet e informacionit
të kreditit SIK janë të përkushtuar për të ofruar të mira për raportimin e kreditit,
menaxhimin e vlerësimit dhe zbutjen e rrezikut të kreditimit të produkteve.Sistemi
i informacionit të kreditit SIK mbledh informacion nga burime të ndryshme dhe jep
informacion të kredisë konsumatore për konsumatorët për një shumëllojshmëri
përdorimi. Informacione si ecuritë e mëparshme të kredisë së një personi janë një
mjet i fuqishëm për të parashikuar sjelljen e tij të ardhshme. Institucione të tilla
informacioni rreth kredive zvogëlojnë efektin e informacionit asimetrik midis
huamarrësve dhe huadhënësve, për të lehtësuar problemet e përzgjedhjes së
pafavorshme dhe rrezikut moral. Për shembull, informacioni i mjaftueshëm i kreditit
mund të lehtësojë huadhënësit në shfaqjen dhe monitorimin e huamarrësit, duke
shmangur dhënien e kredive për individët me rrezik të lartë. Kjo ndihmon
huadhënësit të vlerësojnë meritat e kreditit, aftësinë për të paguar përsëri një kredi,
dhe ndikimin në normën e interesit dhe kushtet e tjera të kredisë. Normat e interesit
nuk janë të njëjta për të gjithë, pasi bazohen në rrezikun e çmimeve, një formë e
diskriminimit të çmimeve bazuar në rreziqet e ndryshme të pritshme të
huamarrësve të ndryshem, siç është përcaktuar në vlerësimin e tyre të
kreditit.Konsumatorët me një histori në mospagimet në kohë të kredisë apo
detyrime borxhesh në tatime etj, do të gjykohen me një normë më të lartë interesi
1
Në vende të ndryshme i emërtojnë si: Agjenisa e Informimit te Kredive, Agjensia referuese e Kredive, Agjensia e Raportimit
te Konsumatoreve, Organizata e Raportimit te Kredive, Agjenisa e Informimit te Kredive, Zyrat e Kreditit, Agjensit e Pikesimit
te Kreditit, etj
6
vjetor se konsumatorët të cilët nuk kanë këta faktorë. Përveç kësaj, vendimmarrësit
në fusha që nuk lidhen me kredinë konsumatore, duke përfshirë edhe shfaqjen e
punësimit dhe sigurimin e pronës dhe sigurime të produkteve të tjera, gjithnjë e më
shumë varen nga të dhënat e kreditit, ashtu si studimet kanë treguar se këto të
dhëna të tilla kanë vlerë parashikuese. Në të njëjtën kohë, konsumatorët gjithashtu
përfitojnë sepse sistemet e informacionit të kreditit, SIK reduktojnë efektin e
monopolit të kredive nga bankat, dhe ofrojnë stimuj për huamarrësit për të shlyer
kreditë e tyre në kohë.Sistemi i informacionit të kreditit (SIK) mbledh informacionin
personal për individë, të dhënat e tyre financiare, dhe të dhënat alternative në
individë nga një shumëllojshmëri e burimeve të quajtura furnizuesit e të dhënave
me të cilat SIK ka vendosur marrëdhëniet.Furnizuesit e të dhënave janë zakonisht
kreditorë, huadhënësit, shërbimet komunale, agjencitë e mbledhjes së borxheve
dhe gjykatat (dmth rekorde publike) si një konsumator ka pasur një marrëdhënie
ose përvojë me këto rekorde publike. Furnizuesit e të dhënave raportojnë përvojën
e tyre të pagesave me konsumatorin në sistemet e informacionit te kreditit SIK. Të
dhënat e ofruara nga furnizuesite të dhenave, si dhe të mbledhura nga SIK
agregohen pastaj në depo e sistemit të informacionit teë kredisë, SIK të të dhënave
ose dosje. Informacioni që rezulton është bërë në dispozicion me kërkesën e
klientëve të sistemit te informacionit te demeve ,SIK për qëllime të vlerësimit të
rrezikut të kredisë, duke pikësuar kreditin e tyre ose për qëllime të tjera të tilla si
konsiderata punësimi apo marrjes me qira të një apartamenti. Duke pasur parasysh
numrin e madh të huamarrësve të kreditit, këto pikësime krediti priren të jenë
mekanike. Për të lehtësuar procesin analitik për klientët e tyre, SIK mund të aplikoje
një algoritëm matematikor për të siguruar që një pikësim i kreditit për klientin mund
të gjenerojë (një numër tre-shifror) i cili përdoret për të vlerësuar mundësinë që një
individ do të shlyejë borxhin në kohë, duke pasur parasysh që individë të tjerë në
situata të ngjashme kanë dështuar. Shumica këshillojnë individët për të rishikuar
raportet e tyre të kreditit të paktën një herë në vit për të siguruar që ato jenë të
sakta. Përveç sigurimit të informacionit të kredive, këto shërbime janë bërë burime
autoritare të informacionit të identitetit kundrejt të cilave njerëzit mund të verifikohen
nëpërmjet një shërbimi.
7
2. Sistemi i Informacionit të Kreditit bazuar në Modelet e Pikësimit të Kreditit
prodhojnë Pikësimin e Kreditit
Një pikësim krediti është një shprehje numerike bazuar në një analizë të nivelit të
dosjes së kreditit të një personi, për të përfaqësuar aftesine kredituese të
personit.Një pikësim krediti është i bazuar kryesisht në informacionin e raportit të
kreditit me burim sistemin e informacionit të të dhënave SIK Huadhënësit përdorin
pikësimin e kreditit për të vlerësuar rrezikun e mundshëm që vjen nga kreditimi i të
hollave për konsumatorët për të zbutur humbjet për shkak të borxhit të keq.
Huadhënësit përdorin pikësimin e kreditit për të përcaktuar se kush kualifikohet
për kredi, në cfarë normë interesi, dhe kufijtë e kredititimit (kohëzgjatja e një
kredie).
Huadhënësit përdorin gjithashtu pikësimin e kreditit për të përcaktuar se cilët
konsumatorë janë të mundshëm për të sjellë të ardhura të tjera.Përdorimi i kredisë
apo identiteti i pikësimit të kreditit është një qasje në dhënien e kredisë në
implementimin e një sistemi të besuar.Pikësimi i kreditit mund të përkufizohet
formalisht si një metodë statistikore (ose sasiore) që është përdorur për të
parashikuar mundësinë që një aplikant të marrë hua ose huamarrësi ekzistues do
të parazgjidhet përsëri [Mester, 1997].Kjo ndihmon për të përcaktuar nëse kredia
duhet të jepet në një huamarrës [Morrison, 2004].Pikësimi i kreditit gjithashtu mund
të përkufizohet si një metodë sistematike për vlerësimin e rrezikut të kredisë që
ofron një analizë të qëndrueshme të faktorëve që janë të përcaktuar të shkaktojnë
ose të ndikojnë në nivelin e rrezikut [Fensterstock, 2005].Objektivi i pikësimit të
kreditit është për të ndihmuar ofruesit e kreditit të përcaktojnë sasinë financiare të
përfshirë në ofrimin e kredisë për të menaxhuar rrezikun në mënyrë që të mund të
merren vendimet më të mira për kreditimin e shpejt dhe më objektiv. Në mënyrë të
ngjashme, një studim i kohëve të fundit ka në përfundim se pikësimi i kreditit është
një nga përcaktuesit më të fuqishem të rrezikut [Miller, 2003]. Pikësimi i kreditit nuk
është i kufizuar vetëm për bankat.Organizatat e tjera,të tilla si kompanitë e
telefonisë celularë, kompanitë e sigurimeve, pronarët, dhe departamentet
qeveritare përdorin të njëjtat teknika.
8
3. Sistemet e informacionit të kreditit të nevojshme për Shqipërinë
Në vitin 1998, Banka Botërore studioi fizibilitetin për regjistrin e kredisë në Bankën
e Shqipërisë. Në vitin 2000, Shoqata Shqiptare e Bankave negocion me Byronë e
Kredive Greke për të ndërtuar një SIK. Marrëveshja u braktis kur kërkohej që të
dhënat të mbaheshin në Greqi, duke ngritur çështjen e sovranitetit te Shqipërisë.Në
vitin 2006, Shoqata Shqiptare e Bankave aktivizoi një iniciativë për krijimin e
Sistemit të Informimit të Kreditit (SIK
2
) si kompani private në Shqipëri, me një
investim më të madh se 700,000 Euro. Asnjë prej varianteve të mësipërme nuk u
pranua.Varianti i parë solli deri në çështje të sovranitetit si iniciativë greke, ndërsa
varianti i dytë ishte shumë i shtrenjtë. Kërkesa e bankave për një rregjister kredie
dhe angazhimi i Bankës së Shqipërisë me FMN, solli realizimin e këtij projekti
përmes asistencës teknike nga FMN. Rregjistri kredive në Bankën e Shqipërisë
filloi të funksionojë në 2 Janar 2008, në trajtën e një regjistri publik të
kredive..Bankat dhe IFJB-t e kanë mundësinë e marrjes së informacionit
(ekspozimi i klientëve në sistem si edhe ecuria e tyre lidhur me pagesat e kësteve
të kredive) rreth aplikuesve të tyre, por vetëm pas marrjes së pëlqimit (nëpërmjet
firmosjes së deklaratës që autorizon bankën apo IFJB-n, të kërkoj raportin nga
rregjistri i kredisë pranë BSH) nga ana e aplikuesit të bankës. Ligji ekzistues i
privatësisë për zbulimin e konsumatorit për çdo të dhënë të mbajtura në një bazë
të dhënash të qeverisë, vlen edhe për Bankën e Shqipërisë.
Përveç të dhënave të nevojshme por të pamjaftueshme që sigurohen nga rregjistri
kredisë, dhe në mungesë të SIK, çfarë të dhënash të tjera përdoren nga
institucionet e kreditit në Shqipëri për të njohur konsumatorët e tyre? Bankat janë
më të prirura për të financuar konsumatorët e njohur, për të cilët mund të gjenden
më tepër të dhëna, sepse janë më të përshtatshëm për t'u angazhuar në
kredidhënie "marrëdhënie"
3
, një lloj i financimit të bazuar kryesisht në informatat e
"buta"
4
të mbledhura nga oficerët e kredisë në mënyrë të vazhdueshme, të
personalizuara, përmes kontakteve të drejtpërdrejta me individët dhe bizneset si
edhe kontaktet me komunitetin lokal në të cilin jetojnë/punojnë. Këto janë parë si
2
CIA, Credit Information Agency
3
Berger, Kayshap, dhe Scalise, 1995; Keeton, 1995
4
T
ë
dh
ë
na t
ë
mbledhura n
ë
m
ë
nyr
ë
periodike dhe t
ë
vazhdueshme p
ë
r t
ë
ndjekur konsumatorin dhe p
ë
r ti b
ë
r
ë
n
ë
cdo
moment nj
ë
vler
ë
sim sa m
ë
real
9
rrugë që ndihmojnë në njohjen e klientëve, aplikues për kredi
5
në mungesë të të
dhënave të tjera që mund të zotërohen në nivel kombëtar dhe gjithëpërfshirës.
Duke iu referuar zhvillimit të sistemit bankar dhe ekonomisë në Shqipëri, një
rëndësi të veçantë vit pas viti merr vendosja e standardeve më të larta për të
demonstruar efektet në lidhje me zgjerimin e tregut dhe ristrukturimet e
suksesshme. Por një boshllëk në marrjen e të dhënave të sakta çon në një
informacion dhe një vendimarrje jo të saktë ndërkohë që ndryshimt në ambjentin
e biznesit të kredidhënies ndryshon çdo ditë.Si rrjedhim krijimi i një sistemi të
informacionit të kreditit( SIK) do të jetë në gjendje me mbledhjen dhe analizimin e
të dhënave të duhura për të arritur të krijojë një standard të domosdoshëm në
sektorin e kredidhënies për individët dhe bizneset.
Pikësimi i Kreditit (PK), si produkt i SIK ndihmon në menaxhimin e rreziqeve të
kredidhënies. Ai është i bazuar në një algoritëm që parashikon klasifikimin e
aplikantit në të ardhmen si riskun e keq dhe të mirë të kredive duke njohur profilin
e subjektit i cili i përket një mase homogjene të popullatës. Algoritmi derivon
përdorimin e një teknike të analizës shumëvariabëlshe që lejon identifikimin e
karakeristikave të profilit dhe përcakton peshat për secilin huamarrës duke
përcaktuar statusin nëse është mirë apo i keq. Një kredi është një transaksion ku
individi/biznesi merr një sasi parash dhe angazhohet të kthejë shumën e njëjtë në
një datë të mëvonshme, në një ose më shumë këste duke shtuar edhe shlyerjen e
interesave.Disa subjekte (individë/biznese) kanë marrë kredi, disa janë refuzuar të
tjerë do të aplikojnë në të ardhmen.Një veçori e subjekteve është homogjeniteti dhe
është rrjedhojë e nevojave të subjekteve për shërbime financiare. Disa nuk shlyejnë
kredinë, disa nuk paguajnë këstet për një periudhë të gjatë duke u bërë subjekt i
zyrave të përmbarimit dhe si rrjedhim në shumicën e rasteve institucionet financiare
humbin efektivitetin e biznesit me klientët dhe si pasojë këto kredi kthehen në kredi
të këqija.. Nga ana tjetër kufizohet mundësia për kredi të reja. Kështu arrijmë në
përfundimin se rëndësia e PK dhe menaxhimi i mirë i të dhënave me anë të
agjensive apo zyrave të të dhënave publike apo private kthehet në një shërbim
shumë të rëndësishëm,me një ndikim direkt në shëndetin e sektorit bankar duke
reduktuar rrezikun e kreditimit. Bankat përdorin informacionin mbi sjelljen e
5
Berger dhe Udell, 1996, dhe Strahan dhe Ëeston, 1996, studimet e rasteve për vendet në zhvillim
10
klientëve të tyre, në mënyrë që mund të parashikojnë sjelljen në të ardhmen
6
. Po
kështu rëndësia e pikësimit të kreditit qëndron në disa kolona kryesore si:
1. Të gjithë konsumatorëve i'u jep mundësinë për të krijuar historinë e tyre të
kreditit dhe përdorimin e saj si një pasuri kredituese (vlefshmeria per kredi ) duke
shfrytëzuar shërbime të ndryshme financiare.
2. Institucionet shtetërore/subjekte juridike bëhen më të informuara në lidhje me
nivelin e rrezikut të partnerëve të tyre si dhe të klientëve të mundshëm, për të
kërkuar më shumë informacion në lidhje me sjelljet e tyre të shlyerjeve të
detyrimeve financiare.
3. Bankat dhe institucionet financiare janë të mbrojtura nga partnerët/klientët e tyre
jo të mirë.
4. Përfitimet e pikësimit të kreditit
Pikësimi i kreditit ka shumë perfitimeve që rrjedhin jo vetëm për huadhënësit, por
edhe për huamarrësit. Për shembull, pikësimi i kreditit ndihmon në uljen e
diskriminimit për shkak të modeleve të pikësimit të kreditit për të siguruar një
analizë objektive të besueshmërisë së konsumatorit.Kjo mundëson ofruesit e
kreditit të përqëndrohet në informacionin që lidhet me rrezikun e kredisë për të
shmangur subjektivitetin personal të një analisti kredie ose një agjencie siguruese
[Fensterstock, 2005.] Në Shtetet e Bashkuara, në bazë te Equal Credit Opportunity
Act, variabla të diskriminimit të hapur të tilla si raca, feja, dhe nuk mund të
përfshihen në MPK . Pikesimi i kreditit gjithashtu ndihmon për të rritur shpejtësinë
dhe qëndrueshmërinë e procesit të aplikimit të kredisë dhe lejon automatizimin e
procesit të kreditimit [Rimmer, 2005].Si e tillë, ajo në masë të madhe zvogëlon
nevojën për ndërhyrjen e njeriut për vlerësimin e kreditit dhe koston për të dhënë
kredi [Wendel dhe Harvey, 2003; Diana, 2005.] Me ndihmën e pikësimit të kreditit,
institucionet financiare janë në gjendje të përcaktojne sasinë e rreziqeve që lidhen
me dhënien e kredive për një aplikant të caktuar në një kohë të shkurtër. Studimi i
[Leonardit [1995] i një banke kanadeze
] gjeti se koha për përpunimin e kërkesës
për kredi konsumatore është shkurtuar nga nëntë ditë deri në tre ditë pas përdorimit
të pikësimit të kreditit. Koha e ruajtur në përpunimin e kredive mund të përdoret për
6
Miller MJ,2006,
Hulumtimi i kryer në sektorin bankar të 34 ekonomive kombëtare
11
të adresuar çështjet më komplekse.Sipas [Banaslak dhe Kiely 2000] me ndihmën
e pikësimit teë krediti , institucionet financiare janë në gjendje për të kryer më
shpejt, më mirë dhe të marrin vendime më cilësore.Me pikësimin e kredive mund
të përmirësojmë alokimin e burimeve në drejtim të "ekuilibrit të parë më të mirë "first
best equilibrium"Më tej, pikësimi i kreditit mund të ndihmojë institucionet financiare
për të përcaktuar normën e interesit që duhet të ngarkojë te konsumatorët e tyre
dhe për çmimet portofol [Jacobson dhe Roszback, 2003].Konsumatorët me
rrezikshmëri më të lartë janë ngarkuar me një normë më të lartë interesi dhe
anasjelltas. Bazuar në pikësimin e kreditit të konsumatorit, institucionet financiare
janë gjithashtu në gjendje për të përcaktuar kufijtë e kreditit të vendosur për
konsumatorët[Sandler et al, 2000. Park, 2004].Këto ndihmojnë institucionet
financiare për të menaxhuar llogaritë e tyre në mënyrë më efikase dhe me fitim. Si
një zgjatje, fitimi mund të përdoret për të maksimizuar fitimet në një varg
produktesh [Thomas, 2000; Park, 2004].Në lidhje me sa më sipër, modele të
pikësimit të kreditit kanë mundësuar zhvillimin e industrisë së kreditimit, ku
konsumatorët me të dhënat e dobëta te kreditit u privuan nga pranimi i kreditit ne
bazë të rrezikut. Ata nuk mund të plotësojnë kërkesat për financim tradicional për
shkak të mungesës së të dhënave (nuk kanë një historik kreditues) të dhënat që
mungojnë në historitë e tyre të kreditit, ose vështirësi në vlerësimin e të ardhurave
te tyre [Quittner, 2003]. Suksesi fillestar i institucioneve të specializuara financiare
në këtë treg ka nxitur institucionet financiare më shumë për të hyrë në tregun e
kreditimit, i cili pritet të rritet si teknologji në përparime për pikësimin e kreditit [Perin,
1998]. Ky sukses ka qenë gjithashtu vërejtur në kreditë e vogla të biznesit [Stanton,
2001] Për shkak të përparimeve në teknologji, modelet më inteligjente të pikësimit
të kreditit janë duke u zhvilluar.Së fundi, industria e sigurimeve ka përdorur
pikësimin e kreditit për të përmirësuar zbatimin e sigurimit dhe procesin e rinovimit.
Në veçanti, pikësimi i kreditit mund të ndihmojë kompanitë e sigurimeve për të bërë
një parashikim të mirë për kërkesat dhe për të kontrolluar rrezikun në mënyrë
efikase.. Kjo mundëson kompanitë e sigurimeve për të ofruar më shumë mbulim të
sigurimit për konsumatorët më një historik dhe sjellje të mirë dhe anasjelltas
[Kellison dhe Brockett, 2003].Në vitet e para, institucionet financiare përdorin
pikësimin e kreditit kryesisht për të marrë vendime të kreditit për kërkesat për
kredi.Gjatë 25 viteve të fundit, përdorimi i pikësimit të kreditit është rritur dhe
12
sofistikuar, kështu zbatimi i pikësimit të kredisë është rritur nga marrjen e
vendimeve të kreditit për marrjen e vendimeve që lidhen me strehimin, sigurimin,
shërbimet themelore komunale, madje edhe punësimin.Megjithatë, jo të gjitha këto
aplikacione janë përdorur në mënyrë të barabartë gjerësisht.Përdorim më
izakonshëm të pikësimit të kreditit lidhet me marrjen e vendimeve të kreditit për
aplikime të kredisë [Rimmer, 2005]. Përveç vendimeve mbi kërkesat për kredi
personale, institucionet financiare tani e përdorin pikësimin e kreditit në limitet e
kreditit për të menaxhuar llogaritë ekzistuese, dhe parashikuar rentabilitetin e
konsumatorëve dhe klientëve [Lucas, 2000
].Për shembull, Grupi Bankar i
Australisë dhe Zelandes se Re përdor pikësimin e kreditit për të ndihmuar në
identifikimin e aplikantëve që duhet të marrin kredi, për të përcaktuar shumën e
kredisë që aplikantët duhet të marrin, dhe hapat që duhet të merren për këtë
proces.
7
Gjithashtu, lëshuesit e kartave të kreditit përdorin pikësimin e kreditit si
një mjet mbështetës vendimi për të identifikuar tregun e synuar për kartat e
kreditit.Pikësimet e kreditit janë përdorur gjithashtu si një bazë për të rregulluar
primet. Në përgjithësi, konsumatorët me pikësimin e kreditit të keq kanë një shans
më të lartë të paraqitjes se kërkesave të sigurimit, krahasuar me konsumatorët me
pikësimin e kreditit më të mirë. Për këtë arsye, ngarkohen me një prim më të
lartë.Më tej, informacioni i kreditit është përdorur për të vlerësuar përgjegjshmërinë
e një konsumatori dhe punën në kushtet e një politike të sigurimit.Përveç sa më
sipër, aplikacione të tjera të pikësimit të kreditit janë raportuar, si për shembull,
pronarët mund të bëjnë përdorimin e pikësimit të kreditit për të përcaktuar nëse
qiramarrësit e ardhshëm mund të paguajnë qiranë në kohë. Ka përdorim të
konsiderueshëm të pikësimit të kreditit në industrinë e hipotekës [Wagner,
2005].Gjithashtu,disa furnizues të shërbimeve në Shtetet e Bashkuara kanë
përdorur pikësimin e kreditit për të përcaktuar nëse do të ofrojnë shërbimet e tyre
për konsumatorët. Së fundi, disa punëdhënës e bëjnë përdorimin e historisë të
kreditit dhe pikësimin e kreditit për të vendosë nëse do të punësojnë një punonjës
të ardhshëm, sidomos për postet ku punonjësit duhet të trajtojnë shuma të mëdha
parash Implikimi është se besueshmëria e punonjësve dhe karakteri i tyre
personal mund të vlerësohet përmes pikësimit të kreditit (PK).Sot nga eksperienca
7
http://www.sas.com/ success/anzcredit.html
13
botërore ekzistojnë formate të ndryshme të strukturave në mbështetje të marrjes
së informacionit rreth kreditit ku të dhënat përditësohen dhe përpunohen me anë
të sistemeve dhe modeleve të ndryshme statistikore dhe më pas informacioni
ofrohet si shërbim për konsumatorin , kompanitë e llojeve të ndryshme, qeveritë,
etj. Në vende të ndryshme ekzistojnë eksperienca dhe përdorime të ndryshme të
këtyre strukturave që realizojnë pjesërisht apo në mënyrë të plotë përllogaritjen e
pikësimit të kreditit si për individët po ashtu dhe për bizneset.Rregjistri i kredive
është një bankë të dhënash që zakonisht administrohet nga Banka Qëndrore ose
Institucionet Mbikëqyrëse të një vendi, i cili grumbullon të dhëna për individët ose
bizneset që kanë marrë hua nga institucionet financiare. Arsyeja kryesore e krijimit
të një regjistri publik për kredinë është që të mbështeten funksionet e mbikëqyrjes
bankare dhe të monitorohen rreziqet e përgjithshme. Sipas një vëzhgimi të Bankës
Botërore në vitin 2006, në shkallë botërore veprojnë 57 regjistra publikë për kreditë,
shumë prej të cilëve jane krijuar pas krizave financiare të viteve nëntëdhjetë.Përsa
i përket realitetit shqiptar ky regjistër është krijuar në vitin 2008 dhe është në
efiçencë nën administrimin e Bankës së Shqipërisë, duke siguruar një lidhje on-line
me të gjitha bankat e nivelit të dytë për të marrë informacion për çdo konsumator
kreditues. Sistemet e Informacionit të kreditit zakonisht administrohen nga
organizata private, shtetërore apo bashkëpunim privat-shtet që grumbullojnë të
dhëna nga huadhënësit dhe burime të tjera publike për shlyerjen e
kredive/detyrimeve në të kaluarën nga subjektet (individë apo ndërrmarrje). Objekti
kryesor i saj është që të mbledhë sa më shumë të dhëna që të jetë e mundur me
qëllim që t'ju ofrojë huadhënësve informacion jo vetëm për shlyerjen e kredive në
të kaluarën, por dhe për karakteristika dhe cilësi të tjera të huamarrësve. Ky
informacion përfshin dokumentat e shlyerjes së kredisë, vendimet e gjykatave,
falimentimet, pagesat për shërbimet publike, dhe të dhëna nga institucionet
financiare jo-bankare. SIK përmban informata më të gjera se Rregjistri kredive të
Bankës Qëndrore, duke përfshirë edhe të dhëna nga institucione jo-bankare që
nuk mbikëqyren nga Banka Qëndrore. SIK gjithashtu përmban të dhëna publike të
gjykatës, regjistrat e kolateraleve, regjistrat e rregjistrimit dhe liçencimit të
bizneseve, falimentimeve dhe burime të tjera.Sistemi i informacionit të krediitit , SIK
publike është normalisht jo-fitimprurëse pasi raportimi i të dhënave nga institucionet
është pa pagesë, përveç nëse përcaktohet ndryshe me ligj. Ekonomitë me rritje të
14
shpejtë janë të shtyra pjesërisht nga disponueshmëria e kredisë e cila është e lidhur
me nevojën e institucioneve të kreditimit për të pasur në dispozicion informacion të
plotë, në kohë dhe të saktë për huamarrësit potencialë.SIK mund të sigurojë një
avantazh të rëndësishëm në zgjerimin e sektorit financiar dhe ekonominë e një
vendi, duke siguruar mundësi të reja ose zgjerim të huamarrjes nga individët,
institucionet mikrofinanciare, dhe ndërmarrjet e vogla dhe të mesme që kanë qënë
më parë të përjashtuara ose ju është shërbyer pak në tregun e kredidhënies.
Shumë prej këtyre huamarrësve potenciale ju mungon zotërimi i pronave të
patundshme që do të përdoren si kolateral dhe ka pak të ngjarë që këtyre lloj
konsumatorësh t iu jepet kredi. Raporti i PK mund të ndihmojë këta huamarrës
potencialë të krijojnë reputacion dhe një historik për të mundësuar kredimarrjen,
edhe në mungesë të kolateralit.Raporti i PK ka forcuar sistemet financiare duke
ulur kostot e transaksionit, duke reduktuar vonesat ne shlyerjen e detyrimeve dhe
ulje të borxhit, duke shkurtuar kohën për plotësimin e kërkesave për kredi, uljen e
kostove te huamarrjes dhe rritjen e disponueshmërisë së kredisë. Raporti i PK
është provuar të jetë një mjet efektiv për të rritur stabilitetin e sistemeve bankare,
për të lejuar bankat qëndrore për më shumë monitorim me nga afër me rreziqet
e
kreditit në institucionet e mbikëqyrura financiare.Për huamarrësit, raporti i PK
përfaqëson atë që ata bëjnë dhe se kush janë ata. Informacioni në një bazë të
dhënash të SIK-s tregon se si huamarrësit shlyejnë kreditë e tyre, se sa aktivë
janë ata në tregun e kredisë dhe si profili i tyre lidhet me shlyerjen e detyrimeve të
tyre.Nga praktikat më të mira rekomandohet se raporti i PK nuk duhet të përmbajë
informacion në lidhje me racën, fenë, ngjyrën, prejardhjen etnike, përkatësinë
politike, gjendjen shëndetësore, gjininë, apo dosjet penale të paraqitura në një bazë
të dhënash të SIK-s. Gjithashtu, një SIK është e suksesshme kur është e populluar
me sa më shumë të dhëna, pasi do të ofrojë informacion si pozitiv ashtu edhe
negativ, më të plotë dhe më efektiv.
15
Grafiku 1 Rregjistri kredive kundrejt SIK, Burimi: Punim i FMN-së
16
Siç vihet re nga grafiku me lart, regjistrat e kredive ofrojnë nivel më të ulët mbulimi
sesa SIK (zyrat/byrotë e kreditit) pasi regjistrat e kredive janë krijuar me qëllim
parësor për t'i sherbyer mbikëqyrjes bankare. Kështu sipas një vëzhgimi të Bankës
Botërore, raporti mesatar i mbulimit nga regjistrat publike për kreditë në vendet në
zhvillim vlerësohej në 3.6% të popullsisë aktive, ndërsa mbulimi nga ana e byrove
të kreditit shkonte në 16%. Po kështu raportet e kredive në rregjistrat publike ofrojnë
shërbimet me kosto të ulët ose dhe pa kosto për huadhënësin. Por, baza
jofitimprurëse e veprimtarisë shpeshherë përkthehet në mungesë të motivimit dhe
të fondeve të nevojshme të rregjistrave publikë për të investuar në sisteme me cilësi
të sigurtë. Kurse, SIK-të kanë një stimul më të lartë për besueshmërinë dhe afatin
kohor, që përkthehet në nivele më të larta shërbimi dhe investimi për të krijuar
shërbime me vlerë të shtuar, siç mund të jetë përfshirja e sistemit të vlerësimit me
pikë të kreditimit dhe monitorimi i portofoleve. Pavarësisht nga përhapja e
shërbimeve bankare, kredia për industrinë dhe publikun ende përbën thelbin e të
ardhurave të bankave tregtare dhe institucioneve të tjera të kreditimit në zhvillim.
Nga pikëpamja teknike, proçesi i kreditimit në përgjithësi është relativisht një seri e
drejtpërdrejtë e veprimeve ku kemi të bëjmë me dy pjesë kryesore. Këto aktivitete
janë të lidhura njëra me tjetrën nga aplikimi fillestar i kredisë së suksesshme apo
të pasuksesshme (pare kjo në mos-shlyerjen e saj). Problemi kryesor i çdo
huadhënësi është që të dallojë në mes të huamarrësve potencialë ata që janë të
"mirë" dhe "jo të mirë" që para dhënies së kredisë. Diferencimi i tillë është i mundur
duke përdorur një metodë të PK. Qëllimi është për të shqyrtuar PK si një metodë
përpunuese me efikasitet bazuar në shembuj nga hulumtimet e aplikuara. Studimet
mbi PK janë të rralla në vendet në tranzicion dhe nuk ka studime empirike.
Pikësimi i kreditit arrihet përmes teknikave statistikore, duke përfshirë dhe një sërë
teknikash të data mining si edhe krahasimin e këtyre teknikave për saktësinë e
përfundimeve të nxjerra. Sipas studimit të autorëve [Abdou dhe Pointon], të cilët
gjithashtu përfshijnë disa nga teknikat e data mining, kanë arritur në përfundimin
se "nuk ka asnjë teknikë të përgjithshme të quajtur si teknika më e mirë statistikore
në ndërtimin e modeleve të pikësimit të kreditit. Këto teknika kombinojnë mijëra
faktorë, por janë të ngjashme ose identikë". Në Shqipëri përgjatë 10 vjeçarit të
fundit, rritja e çmimeve të shtëpive/njësive tregtare, si edhe rritja e konkurencës
dhe agresivitetit të industrisë bankare çoi në një shtim të të gjitha llojeve të kredive
17
për konsumatorët, e gjitha kjo në mungesë të raportit të PK për huamarrësit. Si
pasojë edhe të krizës ekonomike botërore në Shqipëri u shfaq kriza e kredive me
probleme e cila u pasua nga mungesa e kreditimit dhe vështirësite në zhvillimin e
gjallërimit të rritjes ekonomike të vendit. Plotshmëria e informacionit të PK (një
numri tre-shifror) përbëhet prej shumë të dhënash sasiore dhe cilësore të cilat
grumbullohen në një mënyrë profesionale nga burimet e cilësuara në punim (si
p,sh. Bankat, institucionet financiare jo banka, kompanit e sigurimit, kompanitë
utilitare si OSHEE, Ujësjellës, Telefonit , etj), përpunohen përmes llogaritjeve
statistikore, analizohen dhe sistemohen si një produkt apo shërbim i këtij SIK për
të ardhur në ndihmë të konsumatorëve dhe insitucioneve të kreditit. Duke siguruar
një shpjegim sasior e cilësor si dhe narrativ mbi faktorët që kontribuojnë tek rreziku
i kredisë, duke iu referuar të dhënave bazuar në rezultatin e PK si dhe duke e
krahasuar atë me rezultatet e tjera janë përdorur 2 faza. Së pari, ekspertët e
bankave janë anketuar për të konfirmuar praninë e një regjistri të kredisë, efektet
pozitive dhe negative si dhe nevojën për një SIK dhe produktet e saj. Në kushtet
kur kreditimi u rrit me ritme të shpejta dhe në ndikimin e efekteve të krizës në
Shqipëri, ritmi i kreditimit filloi të ulej dhe kreditë e këqija filluan të rriten me ritme
të shpejta. Së dyti, një model i thjeshtë është ndërtuar nga të dhënat e marradhe
disa konkluzione dhe rekomandime janë paraqitur për tu pasë parasysh në të
ardhmen.
II. KREDIDHËNIA DHE SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT
1. Hyrje
Bankingu është praktikë, biznes apo profesion pothuajse aq i vjetër sa vetë
ekzistenca e njeriut. Por në literaturë ajo mund të jetë rrënjosur thellë për
ekzistencën që në ditët e Rilindjes nga bankierët fiorentinas.Ajo është shfaqur nga
epoka e Gurit - në epokën Viktoriane- e kështu deri sot në zhvillimin e teknologjisë,
makinat automatike (ATM), kartat e kreditit dhe debitit dhe bankimi në internet në
epokën e Google. Origjina e emrit të bankës rrjedh nga fjala italiane Banco
tavolinë / stol, e përdorur gjatë Rilindjes nga bankierët fiorentinas të cilët e
përdornin për të bërë transaksionet e tyre në një tavolinë mbuluar nga një mbulesë
tavoline e gjelbër. Fjala kredi rrjedh nga fjala latine credere - për të besuar.Për
18
shkak të besueshmërisë së konsumatorit në premtimin e ripagimit në një vlerë e
cila është e matshme - tobelieve. Është thënë se kredia konsumatore daton që
nga koha e Babilonisë, pra rreth 3000 vjet më parë. Që nga Mesjeta deri në ditët e
sotme si kuptim i kredisë konsumatore, kredidhënia në tregun masiv te
konsumatorëve është diçka e cila është kthyer në një fenomen dominues këta
pesëdhjetë vitet e fundit. Rreziku i kredisë ka qënë gjithmonë një çështje
shqetësuese jo vetëm për bankierët, por për të gjithë botën e biznesit për shkak se
nëse nuk përmbushen detyrimet në kohë dhe të plota këto rreziqe afektojnë edhe
partnerët e tjerë të tyre në biznes. Termi "bankë tregtare është përdorur për të
dalluar atë nga një bankë e investimeve. Gjatë kohës së depresionit dhe pas
rrëzimit të tregut të aksioneve të vitit 1929, kongresi amerikan kërkoi që bankat
tregtare vetëm të angazhohen në aktivitetet bankare (pranimin e depozitave dhe
dhënien e kredive, si dhe pagesa të tjera të bazuara në shërbime), ndërsa bankat
e investimeve të ishin të kufizuara në tregjet e kapitalit. Kjo ndarje sot nuk është
më e detyrueshme
8
.
Rreziku i kredisë lidhet shpesh me funksionin kryesor të një banke. Shkalla e
aktiviteteve të një banke, kufijtë relativisht të ulët të fitimit të tyre të kombinuara
shpesh me një levë të lartë financiare, e bën fushën e vlerësimit të riskut dhe
kontrollit të tij, një funksion jetësor për çdo bankë. Kredia përcaktohet si një besim
në aftësinë e një personi dhe dëshirën që do të paguajë në një kohë te
mëvonëshme paratë që i ofrohen sot. Një mënyrë tjetër e përcaktimit të kredisë
mund të jetë, një konsideratë për mundësinë e një personi apo kompanie që do të
paguajë detyrimet në një pikë të caktuar kohore. Bankat prodhojnë kreditë për të
mbështetur prodhimet bujqësore ato tregtare si dhe ndërmarrjet e shërbimit.Këto
nga ana e tyre prodhojnë punë, rrisin fuqinë blerëse dhe në këtë formë rritet
zhvillimi dhe krijohen kursimet. Kështu duke u nisur nga ky këndvështrim dështimi
i bankave veçanërisht në të tilla vende dëmton të gjithë strukturën shoqërore në të
gjithë vendin.Të tilla eksperienca kemi parë nga vendet latine dhe aziatike të cilat
kanë një potencial në ndikimin e shpejtë global. Bankat prodhojnë produkte
financiare dhe shërbime të klientët, ndërsa menaxhojnë një numër risqesh të
shumta që janë të lidhura me likuiditetin, mjaftueshmërinë e kapitalit, kreditë,
8
Glass- Steagall Akti 1930 (Khambata, 1996)
19
interesin dhe bankat e huaja janë gjithashtu organizata përfituese që bazohen në
formën e të bërit para për aksionerët e tyre. Në vendimmarrjen e tyre tipike ato
mundohen të optimizojnë riskun e kthyer. Menaxhimi i rrezikut dhe ai i përfitimit
janë të lidhur shumë ngushtë me njëri- tjetri. Marrja përsipër e rrezikut është
kërkesë themelore për përfitimin e ardhshëm. Me fjalë të tjera rreziku i sotëm
mund të shfaqet si një realitet nesër. Kështu bankat nuk mund të jetojnë dot pa
menaxhuar këto risqe. Përmes shumë rreziqeve të ndryshme, risku i kreditit ka një
potencial të një impakti "social"për shkak të numrit të madh të njerëzve që mund të
afektohen të tillë si kredimarrësit, pronarët e bizneseve, të punësuarit në këto
biznese, etj.Sot në botë impakti që sjell dështimi i një banke mund të ketë një efekt
më të gjerë sesa lokal, dhe në varësi të madhësis së saj dhe intëgrimit me tregjet
dështimi i bankës mund të sjëll efekt global.Në mënyrë që të rregullojë menaxhimin
efektiv për ekspozimin nga rreziku i kredive një bankë në ditët e sotme ka nevojë
për një sistem të sofistikuar bazuar në mjete analitike të njehsimit, monitorimit dhe
menaxhimit dhe kontrollit të rreziqeve. Ndërtimi i modeleve dhe përshtatja e tyre në
grupe dhe ndarje të peshave që mendon si dominuese me anë metodave të
ndryshme parashikuese nga ana statistikore është shumë i prekshëm sot dhe
kërkon një impakt në përgjithësi në ekonomine e nje vendi që lidhet ngushtë dhe
me përfitimet nga këto modele të cilat nuk mund ti kuptojmë dot të shkëputura nga
njëratjetra. Kemi metodat më të zhvilluara dhe të përdorura dhe zakonisht të
aplikuara të PK në sektorin bankar ku vlerësohen aplikimet e kredive, duke u
përqëndruar në një segment atë të retail-it për kreditë sepse kemi patur një rritje të
shpejtë në volumin e këtyre kredive në këto vite. Analiza logit është identifikuar si
më e përdorura për metoda të PK në sektorin bankar. Megjithëse të tjera metoda
joparametrike janë gjithëpërfshirëse në termat e njohjes. Metodat e tjera kanë
potencial aplikimi në vendet në trazicion si dhe në vende të ndryshme të goditura
here pas here nga kriza financiare. Pamja e krizës financiare globale të 2008 në
SHBA është një proçes kompleks dhe shumë-planësh. Nga shkaktarët kryesor të
kësaj krize mund të jenë dhënia e parregullt e kredive në SHBA, kjo e ndërlidhur
me një praktikë të papërshtatshme të manaxhimit të riskut nga institucionet financiare.
Shpërndarja e kësaj krize në botë mund të shpjegohet me faktin e ndryshimit dhe
të investimit të kursimeve botërore në SHBA, duke qënë se këto investime lëvizën
20
përgjatë zëravë të ndryshëm të aktiveve, ato prodhuan vlera aktivesh të fryra artificialisht
9
.
Ku e kishte zanafillën kjo krizë? Çdo gjë filloi me krizën e pasurive të paluajtshme
në SHBA. Kriza u shpërnda në forma të tjera të aktiveve dhe ndikoi jo vetëm në
kompanitë hipotekore e në banka investimesh por gjithashtu edhe në bankat
ndërkombëtare.Kriza globale e likuiditetit, e shoqëruar kjo me një tërheqje të
depozitave nga bankat e ekspozuara me negativisht ndaj krizës,
10
si dhe më vonë
11
,rritën ankthin për një shpërndarje të epidemisë së depozitave në një shkallë
botërore.Kolapsi i produkteve të strukturuara të investimit si obligacionet e borxhit
të kolateralizuara, ndryshuan shpërndarjen globale të likuiditeteve drejt tregut të
letrave me vlerë duke shkaktuar një fryrje te çmimeve
12
edhe në këtë pjesë. Risqet
bankare dhe kriza financiare në sistemin bankar, kulmin e arriti në Shtator të 2008,
ku shumë fonde u zhvendosën në letra me vlerë pa risk, kur
13
shpalli falimentin dhe
sistemi bankar amerikan u përball me këtë krizë. Ekonomia botërore vazhdon të jetë
në mes të krizës, duke prekur si vendet e përparuara dhe vendet në zhvillim.Të
gjitha ekonomitë e mëdha të avancuara pësuan rënie, ndërsa vendet në zhvillim u
ngadalësuan befas.Vendet me zhvillim të ulët janë të ekspozuara ndaj rënies
aktuale globale më shumë se në ngjarjet e mëparshme, pasi ato janë më të
integruara se më parë me ekonominë botërore përmes tregtisë, investimeve të
huaja dhe dërgesave të emigrantëve. Ndikimet e krizës në mënyrë të
konsiderueshme për këto vende shfaqen nëpërmjet kërkesës së zvogëluar të
eksporteve të tyre. Ekspertët theksojnë se kriza ekonomike globale ka pasur një
ndikim të moderuar relativisht në Shqipëri, sepse vendi është pjesërisht i integruar
me tregjet botërore dhe ende nuk ka një treg të kapitalit.Vëzhguesit presin që të
jetë akoma e vështirë për të marrë kredi për shkak të mos kthimit të kredive apo
nivelit shumë të lartë të krëdive të këqija ne Shqipëri, dhe investitoret e huaj do të
ballafaqohen me ngarkesa më të larta fiskale. Investimet publike, të mbështetur
kryesisht përmes borxhit të huaj, do të rriten në kosto. Ekspertët theksojnë se një
nga pasojat kryesore të krizës globale do të jetë një rënie e dërgesave të
emigrantëve nga shqiptarët që jetojnë kryesisht në Itali dhe Greqi. Duke marrë
9
sipas Germany's Hypo . Real Estate
10
Northern Rock, Bear Stearns
11
LehmanBrothers
12
efekti flluskë
13
Lehman Brothers
21
parasysh këto fakte, biznesi në shumë sektorë do të ketë një kohë të vështirë për
rritjen e investimeve dhe punësimin. Për të qënë më të mire informuar nga përplasja
me sfidat nxirren gjithmonë mësime të cilat duhen marrëe në konsiderata për të
mos qënë më të papregatitur. Në të tilla kushte, po listojmë disa nga arsyet,
impaktet dhe mësimet e kësaj krize:
a ) Metodat e vlerësimit të riskut të përdorura deri tani nuk kanë qënë më të
mirat, nisur nga situtata ku ndodhemi. Risku faktik që shoqëron produktet
e ndryshme financiare rezulton të jëtë më i lartë se ai i vlerësuar.Rrjedhimisht
norma e kthimit nga këto produkte financiare nuk është aq e lartë sa të
kompesojë edhe riskun më të madh.Nevoja e përdorimit të metodave
për vlerësimin sa më real të risqeve të ndryshme duke marë
parasysh edhe ndërveprimin e tyre.
b) Një mësim tjetër që nxjerrim nga kjo krizë ka të bëjë me sistemet globale të
operimit të bankave. Nga kjo krizë ato që dolën më të fituarat dhe të pa
prekura nga kriza ishin pikërisht bankat universale (me diversifikim të lartë
si të aseteve ashtu edhe të burimeve) dhe bankat tradicionale apo
"primitive".
Kush përfitoi nga kriza dhe cili nuk e përballoi dot krizën?
1) Ata të cilët janë iniciatorët kryesorë të kësaj krize: menaxherë, bankierë,
ndërmjetësuesit bankarë dhe financiarë, të cilët krijuan produkte të
ndryshme në tregjet e aksioneve me premtimin e jo përfitimeve-reale për
financuesit duke siguruar për veten e tyre një dobi të menjëhershme në
kapitalet e investuar nga të tjerët.
2) Bankat e forta të cilat me kalimin e viteve ri-investuan fitimet e realizuara për
veten e tyre dhe për të tjerët.
3) Bankat e forta, të cilat me një shpejtësi të pabesueshme, realizuan blerjen e
bankave të tjera konkurruese me një çmim simbolik, duke forcuar në këtë
mënyrë pozicionin e tyre në tregun bankar në mënyrë që të jenë të parët në
të ardhmen pas krizës.
22
2. KREDITIMI NGA SISTEMI BANKAR NË SHQIPËRI.
Dekada e parë e tranzicionit, u përqëndrua në reformat stabilizuese të liberalizimit
duke krijuar kushte të përshtatshme për rritjen e sistemit bankar. Deri në fillim të
viteve 2000, sistemi bankar në Shqipëri është konsideruar jo aktiv në kreditim.Hyrja
e fuqishme e bankave të huaja, qoftë si "Hyrës të rinj" ose nëpërmjet privatizimit të
bankave shtetërore, solli rritje të kreditimit në ekonomi, duke bërë që në mesin e
dekadës së dytë të tranzicionit të shënohej fillimi i një Bumi
14
të kredisë në
ekonomi.
Në fund të vitit 2011 sektori bankar shqiptar vazhdoi të përbëhej nga 16 banka
tregtare tërësisht nën pronësi private, me rreth 92 për qind të aktiveve totale të
investuara nga kapital i huaj. Aktivet e sistemit bankar u rritën me një ritëm më të
lartë në 2011, si në terma nominale (me 13.1 për qind) ashtu edhe si kontribut ndaj
Prodhimit të Brendshëm Bruto (duke arritur 85 për qind), gjë që tregon një
veprimtari më të fortë ndërmjetësuese të sektorit bankar.Gjatë vitit 2011 depozitat
patën një rritje të rëndësishme prej 13.1 për qind, kryesisht si rezultat i rritjes së
depozitave të individëve, duke pasqyruar kështu orientimin e klientëve drejt kursimit
dhe forcimin të besimit të tyre tek sektori bankar.Pavarësisht sfidave të kërkesës
së brendshme në ulje dhe shtrëngimit të kushteve për kredidhënie, portofoli i
kredive i bankave në vitin 2011 u rrit me 15.3 për qind, me prirje rritëse përgjatë
tremujorëve. Rritja u mundësua kryesisht nga dhënia e kredive për sektorin privat,
dhe ishte më e dukshme në kreditë e dhëna në valutë vendase. Raporti kredi-
depozita në fund të vitit 2011 qëndroi rreth 61 për qind, duke treguar se sistemi
bankar është më pak i varur nga financimet e jashtme dhe ka kapacitete të
mjaftueshme për tu zhvilluar. Struktura e maturimit e kredive të reja të dhëna në
vitin 2011 tregon se bankat kryesisht janë përqëndruar në huadhënien afatshkurtër
(me 63 për qind të totalit të kredive të reja), si dhe pasqyron nevojën e ekonomisë
vendase për likuiditet të menjëhershëm. Niveli i kredive me probleme arriti në 18.8
për qind në Dhjetor 2011, ndikuar jo vetëm nga vështirësitë në disa sektorë të
ekonomisë, por edhe nga ngadalësimi i ritmeve të rritjes së kredive në 2-3 vitet e
fundit. Si rezultat i rritjes së kredive me probleme, dhe në përputhje me kriteret
normuese të Bankës së Shqipërisë, bankat rritën provigjionet e tyre, çka ka ndikuar
14
zakonisht
,
një tendence e kredive
në rritje
është quajtur
një
bum, kur
rritja e e
normës
është dy
herë më e
lartë
se rritja e
PBB-së
23
dukshëm në rezultatin neto të veprimtarisë bankare dhe treguesit e
përfitueshmërisë së sistemit, të cilët kanë qenë më të ulët në krahasim me
tremujorin e mëparshëm, pavarësisht se rezultati neto i sistemit për të gjithë vitin
qëndroi në shifra pozitive.Veprimtaria bankare në vitin 2011 u zgjerua dhe u ri-
organizua me hapjen e degëve dhe agjensive të reja dhe mbylljen e disa
ekzistueseve.
Duke iu referuar statistikave të tremujorit të tretë të 2014 marrë nga të dhënat
statistikore të publikuara nga Banka e Shqipërisë, treguesi i kredive ndaj klienteve
sipas bankave paraqitet sipas grafikut të mëposhtëm:
Grafiku 2. Kredia ndaj klienteve sipas bankave. BSH
Kredia ka vijuar të shënoj rritje duke shënuar një trend pozitiv.
Grafiku 3. Totali I kredisë bruto. BSH
24
Sipas sektorëve të ekonomisë, sektori me cilësinë më të ulët të kredisë është
`Pasuritë e patundshme,dhënie me qira, etj. Raporti i kredisë me probleme ndaj
totalit të kredisë dhënë këtij sektori është 47.43%.
Grafik 4. NPL sektoriale (%). BSH
Duhet theksuar se pesha e kredisë ndaj këtij sektori është shumë e ulët ndaj totalit
të kredisë Ndër sektorët me peshë, treguesi shfaqet më i përkeqësuar në kredinë
për ndërtim, duke arritur në 43.67%.
Grafiku 5: Pesha që zë secili sektor në portofolin e kredisë, BSH
25
Kredia e re 86% i përket biznesit ndërsa 14% individëve. Sektori më i kredituar
vazhdon të jetë sektori i `Tregtisë, riparimit të automjeteve dhe artikujve shtëpiake'
(34.17% e kredisë së re për biznese).
Grafiku 6. Pesha e Kredise së re për bizneset sipas sektorëve, BSH
3. KREDIDHËNIA DHE SISTEMET E INFORMACIONIT TË KREDITIT (SIK)
Proçesi i vendimarrjes për dhënien e kredive konsiderohet si një proçes i
vazhdueshëm. Kompanitë apo individet kërkojnë kredi dhe pasi kredia miratohet,
pasohet nga firmosja e kontratës dhe disbursimi i kredisë. Kredia është shërbimi
më tradicional i ofruar nga bankat për klientët e tyre, është bërthama e aktivitetit
bankar. Ato çfarë evidentohen edhe nga të intervistuarit për këtë punim janë se:
"Krediti kontrollon jetën tone sot..." kufizon ose zgjeron stabilitetin tonë financiar;
rrit apo ul cilësinë e jetës; hap apo mbyll dyert për mundësi punësimi dhe
promovimi, duke ndikuar në të ardhurat tona; kufizon ose zgjeron fuqinë blerëse.
Me zhvillimin e vazhdueshëm dhe ndryshimet në industrinë e kredive, produktet e
kreditit po luajnë një rol gjithnjë e më të rëndësishem në ekonomi. Globalizimi
ekonomik dhe kanalet e reja të shërbimit të
Sapo krijuara të internetit ofrojnë mundësi për konsumatorët për të kërkuar dhe
zgjidhur problemet e tyre kredituese pa kufizime rajonale dhe limite kohore.Për
26
shkak të këtij trendi, kreditori duhet të jetë tani gati, i vullnetshëm dhe në gjendje
që të japë kredi për bizneset në vende të tjera në mbarë botën. Institucionet e
kreditit po përballen me një konkurrencë drastike në të gjithë botën.Kërkesa e rritur
dhe konkurrenca në rritje që rezulton nga një mjedis i ri ekonomik ofrojnë mundësi
të reja por edhe vënë përpara kërkesa të reja për kredidhënien e institucioneve.Roli
i teknologjisë është shumë i rëndësishëm në menaxhimin e kredive.Me rritjen e
volumit të kredive numri i kredive jo të mira ka një tendencë rritjeje. Institucionet
financiare duhet të investojnë burime të konsiderueshme për të zhvilluar mjete
efikase dhe të sofistikuar për të vlerësuar dhe kontrolluar rreziqet e kreditit.MPK
bazuar në teknologji përfshin teknika që janë quajtur sot teknikat e data mining
referuar
Zhvillimit të teknologjisëe.Metodat statistikore të tilla si regresionet linear dhe
logjistikë, programimi linear, dhe pema e vendimit, janë përdorur për zhvillimin e
sistemeve të PK.
27
Figura 1. Organizimi i risqeve te bankës në një grafik. Burimi autori
28
Ashtu si autorë të ndryshëm shprehen në botimet e tyre, në botë shumë banka po
kalojnë në mënyrë figurative nga sistemi i kredidhënies "bazuar në kolaterale", në
sistemin e kredidhënies "bazuar në më shumë informacion".Prandaj, kohët e fundit
gjithnjë e më shumë po vihet theksi në saktësimin dhe pasurimin e informacionit të
disponueshëm në sistemin e informacionit të kredisë, SIK të apo regjistrat e
kredive qofshin privatë apo publikë, me qëllim vjeljen e sa më shumë informacioni
dhe gjykimin sa më të plotë dhe të bazuar. Po duke iu referuar më shumë një
sistemi bazuar në informacion kemi një ekspozim më të madh të rrezikut duke iu
referuar disa lloje rreziqesh si ai financiar, rreziku operacional, rreziku i biznesit dhe
risqe të tjerë që nuk përfshihen në të parët. Ekonomia shqiptare ishte një prej
ekonomive të pakta në Evropën Juglindore e cila nuk përjetoi rënie në zonën
negative, pavarësisht krizës globale dhe përhapjes së saj në Evropë.Deri tani
sektori bankar i ka bërë ballë krizës dhe rritja e kredisë për sektorin privat ka shenja
pozitive rritjeje.Në fakt, kriza provoi se sistemi bankar në Shqipëri, ashtu si dhe në
disa vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore, ka pasur një karakter
stabilizues dhe jo përshpejtues, siç u mendua në fazat fillestare të krizës.
Megjithatë, kërkesa e dobët e brendshme dhe një situatë e jashtme në ngadalësim
po rëndojnë mbi parashikimet për rritje, duke evidentuar si sfidë kryesore
raportin e kredive me probleme.Në Shqipëri operojnë tashmë 16 banka
komerciale dhe 22 institucione financiare jo-banka që ushtrojne aktivitetin e tyre në
fusha të ndryshme financiare si mikrokredi, kredi, factoring, leasing, etj.Bankat dhe
institucionet financiare jo-banka kanë krijuar dhe zhvilluar degë pothuaj në të gjithë
territorin e Shqipërisë.Krahas bankave me kapital të huaj, bankat me kapital
Shqiptar gjithashtu po tregojnë një rritje të aktivitetit të tyre në kreditimin e
biznesit.Në këta vjet tranzicioni është shënuar një progres i dukshëm jo vetëm në
drejtim të qëndrueshmërisë makroekonomike por edhe në zbatimin të reformave të
thella strukturore përfshirë dhe reformën e sektorit bankar.Pavarësisht nga kushtet
e pafavorshme të nisjes të ekonomisë shqiptare dhe të sektorit bankar, sistemi
bankar shqiptar është zhvilluar hap pas hapi duke u zgjeruar me banka të reja
private, nëpërmjet privatizimit dhe ristrukturimit të bankave shtetërore, nëpërmjet
shtrirjes së rrjetit bankar, përsosjes së legjislacionit dhe sistemit të pagesave,
përsosjes së tekonologjisë dhe shërbimeve bankare, rritjes së nivelit të kreditimit,
rritjes së nivelit të frytshmërisë dhe shtimit të shërbimeve të tjera
29
bankare.Përmirësimi i vazhdueshëm i mbikëqyrjes bankare si nëpërmjet
pëmirësimeve ligjore ashtu edhe hartimit dhe përsosjes së rregulloreve në fushën
e liçencimit, mbikëqyrjes dhe rregullimit përbën një dukuri tjetër pozitive të kësaj
periudhe. Banka Qëndrore shtroi një sërë detyrash para saj për të forcuar sistemin
e mbikëqyrjes dhe rregullimin e sistemit bankar në përputhje me standardet
ndërkombëtare, promovimin e konkurrencës midis bankave dhe përmirësimin e
sistemit të pagesave.Potenciali për rritjen ekonomike të Shqipërisë është i mirë, por
kjo varet nga programi i reformave të qeverisë. PKdhe vlerësimi i sjelljes janë
teknikat që ndihmojnë institucionet financiare të vendosin nëse janë apo jo në
gjendje të japin kredi për konsumatorët që aplikojnë për to.Hulumtimet statistikore
në thelb janë për të mbështetur këto vendime. Gjithashtu diskutohen nevoja për të
përfshirë treguesit makroekonomik të vendit në sistemet që gjenerojnë rezultatet e
PK.Qëllimi themelor i çdo biznesi, ashtu si i një bankë tregtare është për të kënaqur
konsumatorët si një nevojë për të arritur mbijetesën dhe fitimin.Mjet kryesor për
këtë qëllim është "orientimi nga konsumatori". Rëndësia e orientimit nga
konsumatori nuk është e re në jetën e biznesit, pasi ajo është baza e marketingut.
Koncepti i orientimit nga konsumatori është rritur e komplikuar gjithnjë e më shumë,
ajo është e vendosur nga disa komponente, për shembull kërkesa për zgjerim të
shërbimit, standard të lartë të cilësisë së shërbimit dhe shpejtësinë e përmbushjes
së nevojave.Për orientimin nga konsumatori nuk është e mjaftueshme që banka ta
konsiderojë këtë, por është gjithashtu thelbësore që konsumatori të ndihet i
kënaqur në lidhje me kushtet e shërbimit.Pra, një nga faktorët për matjen dhe
analizimin e mjeteve të orientimit nga konsumatori është shqyrtimit i kënaqësisë së
klientit.PKnë vetëvete është në thelb një mënyrë për të gjetur një strukturë
themelore të grupeve në një popullsi, ku askush nuk mund ta shoh këtë strukturë,
por vetëm karakteristika të saj të përafërta.Duke gjetur këtë strukturë në një seri
dosjesh konsumatorësh kredie të mëparshme, mund të tregohen kufinjtë
(patterns/outlines) me të cilat është e mundur për të klasifikuar një aplikant të ri si
të besueshëm apo jo.Në vitin 1941 për herë të parë u aplikuan disa teknika për
dallimin midis kredive të mira dhe të këqija, por akoma larg për parashikim.Në të
njëjtën kohë disa nga institucionet financiare dhe biznese kishin pasur probleme
me menaxhimin e kreditit te tyre.Pas luftës së dytë botërore dobia e mundësisë të
përdorimit të metodave statistikore do të rritej. Për këtë qëllim ishte pranuar në
30
përgjithësi dhe ardhja e kartave të kreditit. Në vitet gjashtëdhjetë do të thotë një
rritje e madhe në numrin e aplikantëve për kredi dhe fuqisë punëtore.Nevoja për të
automatizuar të gjitha këto të dhëna u shpreh, edhe pse fillimisht ishte disi tabu se
tashmë do të zëvendësohej gjykimi i njeriut me këto makineri të krijuara.Në vitet
1980 filloi duke u përdorur PK nga bankat fillimisht për kredit personale. Më vonë
duke u përdorur në ata për kredit hipotekore dhe kredi për biznesin e vogël. Një
tjetër kërkesë e rëndësishme është përdorimi i PK në funksion të studimeve për
çështje lidhur me marketingun. Që nga rritja e marketingut të drejtpërdrejtë në vitet
90, PK është përdorur për të përmirësuar normën e përgjigjeve të marra në një
fushatë marketingu.Me përparimin e programeve kompjuterike dhe teknikave të
tjera për të zhvilluar PK janë përdorur dy nga analizat më të rëndësishme si:
regresin logjistik dhe programimin linear. Kohët e fundit, për të zhvilluar PK po
punohet me teknikat e inteligjences artificiale si rrjeta nervore dhe sistemeve të
ekspertëve.Një zhvillim tjetër i kohëve të fundit është ndryshimi në objektivat: nga
minimizimi i rrezikut të klientëve theksi tashmë është më shumë në rritjen e fitimeve
të bëra nga një klient. Kjo do të thotë që kompanitë do të përpiqen për të identifikuar
klientët që janë më fitimprurës, ku marketingu shfaqet këtu si shkenca e këtij
shekulli.PKështë një teknologji statistikore që vlerëson rrezikun e kreditit- ku qëllimi
primar është që të rendit- sipas një rendi individët, duke bërë dallimin më të ulët
nga rreziqet më të larta.PKështë zhvilluar për të adresuar nevojën për vlerësimin e
kreditit të shpejtë, të saktë, më të lirë se më parë, dhe në përputhje me rregullat e
vendosura.Çfarë përparësish kanë bankat që përdorin raportet e rregjistrave të
kredisë apo akoma më tepër raportet e PK për të bërë analiza për të kredituar një
konsumator? Përgjigjet i marrim në cështjet në vijim të punimit.
4. REGJISTRI I KREDISË NË SHQIPËRI DHE ROLI I TIJ
Regjistri i Kredive (RK
15
) i Bankës së Shqipërisë ka filluar të operojë në 3 Janar
2008, i cili është baza e të dhënave elektronike për kredimarrësit e sistemit bankar.
Aktualisht bankat kanë hedhur në regjistër portofolin aktiv të kredive të tyre dhe çdo
ditë ngarkojnë të dhëna për kreditë e reja të disbursuara.
15
Tek aneksi i ketij punimi do te gjeni nje permbledhje te bazes rregullative per regjistrin e kredise, marre nga
publikime te BSH.
31
Krijimi i regjistrit publik për kreditë ishte një hap i rëndësishëm përpara drejt
konsolidimit të infrastrukturës për kreditë në Shqipëri.Regjistri i Kredive i jep palëve
të interesuara një informacion të përmbledhur në lidhje me ekspozimin kreditor të
çdo kredimarrësi, ekspozimin si palë e lidhur me kredimarrësin, informacion mbi
kolateralet përkatëse, informacion mbi performancën e kredimarrësve në sistem
etj.Ky informacion përkthehet në terma ekonomikë si një "kolateral moral", për
rrjedhojë gjithsecilit i intereson që ky kolateral të jetë më pozitivi i mundshëm. Me
rritjen e numrit të produkteve të kredisë në botë dhe paralelisht me rritjen e
kërkesës për kredi nga ana e personave fizikë dhe juridikë, filluan të shfaqeshin
problemet e para në formën e vonesave në shlyerjen e kësteve deri në mosshlyerje
të plotë të kredive.Numri i klientëve të tillë filloi të rritej gjithnjë e më shumë, por
njëkohësisht, mungonte informacioni i plotë dhe i saktë mbi ecurinë e tyre në
sistemin bankar apo financiar.Nisur nga nevoja për të shmangur mungesën e
informacionit në kredidhënie si dhe për ta përqendruar këtë informacion u krijuan
regjistrat e kredive, të cilët sot e kësaj dite funksionojnë në pjesën më të madhe të
vendeve në botë.Palët e interesuara, nëpërmjet bazës elektronike të përqëndruar
të regjistrit të kredive, marrin të dhëna të përmbledhura në lidhje me ekspozimin
kreditor të çdo kredimarrësi, ekspozimin si palë e lidhur me kredimarrësin,
garantuesit ekredive, informacion mbi kolateralet përkatëse, informacion mbi
performancën e kredimarrësve në sistem, etj.Regjistrat e kredive publikë
administrohen nga institucione shtetërore, publike apo nga autoritete mbikëqyrëse
të subjekteve të caktuara, qëllimi i të cilave nuk është fitimprurës.I tillë është regjistri
i kredive në Francë, Belgjikë dhe Letoni, që administrohen nga autoritetet
përkatëse mbikëqyrëse.Veç sa më lart, njihen edhe regjistrat privatë të kredive, të
cilët krijohen nga shoqëri të caktuara dhe që ofrojnë karakteristika të ndryshme nga
ato që mund të ofrojë regjistri publik i kredive në vendin e tyre.I tillë është regjistri i
kredive në Angli, Holandë, Greqi, etj. Vendet më të industrializuara në botë, si për
shembull SHBA, Kanadaja apo vëndet e Bashkimit Evropian, tentojnë të kenë
sisteme më të zgjeruara shkëmbimi informacioni sesa ekonomitë në zhvillim. Kjo
lidhet me disa arsye, si për shembull volumi dhe intensiteti më i lartë i kredidhënies
në vendet e industrializuara, infrastruktura ligjore dhe rregullative më e fortë
kryesisht në drejtim të shkëmbimit të informacionit, mbrojtjes së konsumatorit dhe
privatësisë individuale, teknologjia e komunikimit më e sofistikuar, etj.
32
Banka e Shqipëris ka marrë një seri masash dhe orientuar bankat për të
përmirësuar identifikimin e rreziqeve dhe monitorimin e tyre, si : përmirësimi i
kuadrit të menaxhimit të rrezikut dhe krijimit të kufijve nga ku rreziqet janë
konsideruar të rëndësishëm; rishikimin e politikës për menaxhimin e rrezikut të
kredisë, likuiditetit; përmirësimin e strategjive për krizën e kreditit dhe menaxhimit
të likuiditetit; ri-analizimin e treguesve të përcaktuar me rrezik për profilin e
bankës; etj. Megjithate stabiliteti i sistemit bankar, ka ende nevojë për reforma
strukturore, të dyja në një nivel mikro dhe në nivel makro.Kështu, automatizimi i
prodhimit të raportit të PK është një hap i nevojshëm. Një oreks në rritje për
huamarrje shtron nevojën e përdorimit të teknikave më të sofistikuara për të
ndihmuar shpejt në punën e vlerësimit të riskut të kredisë. Rritja e normave të
kredive me problem përmes gjithë vendeve në rajon sjell në vëmendje që teknikat
tradicionale të kreditimit nuk kanë ndihmuar në prodhimin e niveleve të
dëshirueshme të cilësis së kredive të dhëna. Edhe me funksionimin e regjistrit të
kredive në Shqipëri pavarsisht përmirësimeve të ndodhura, përsëri kemi një ecje
në drejtimin rritës të kredive te këqija. Sipas disa të dhënave të publikuara nga
BSH, për periudhën deri në 2013, rezulton të kemi një përkeqësim të portofolit të
kredive si për bizneset edhe për individët.Kemi një përmirësim
të lehtë në 2012 si për kreditë e biznesit po ashtu edhe për individët.Përmirësimi
përsa i takon si portofolit biznes ashtu edhe portofolit të kredisë për individëd lidhet
me futjen në treg të përmbarimit privat.Nëse deri në Dhjetor 2011 ka funksionuar
vetëm ai shtetëror, i cili dallonte për ngadalësimin në proçedura, mosefikasitet dhe
afate të tejzgjatura kohore në proçesin e ekzekutimit e deri në arkëtimin e vlerës së
kredisë nga bankat, ardhja e shërbimit përmbarimor privat ka dhënë rezultate të
dukshme e të prekshme. Ky fenomen shpjegon dhe ecurinë pozitive në cilësinë e
portofolit për periudhat
e mësipërme, pasi shërbimi përmbarimor privat u shoqërua edhe me një fshirje të
kredive nga bilancet e bankave duke spastruar në këtë mënyrë pasqyrat e tyre
financiare dhe përmirësuar ecurinë e treguesit të performancës së cilësisë së
kredive.
33
Grafiku 7.Numri total i kredive për biznesin që kanë pasur përmirësim dhe kreditë
që kanë pasur përkeqësim sipas tremujorëve.burimi BSH
Grafiku 8. Numri total i kredive për individë që kanë pasur përmirësim dhe kreditë
që kanë pasur përkeqësim sipas tremujorëve.Burimi BSH
Magnituda e lëvizjeve, në përqindje, të kredive që nuk kanë ndryshuar klasifikimin
sipas secilit tremujor paraqitet në grafikët në vijim si ecuria tremujore për secilën
klasë sipas bizneseve dhe individëve.
-5%
-4%
-3%
-2%
-1%
0%
1%
2%
3%
4%
5%
6%
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Përmirësim
Përkeqësim
Zhvendosja në klasifikim
-4%
-3%
-2%
-1%
0%
1%
2%
3%
4%
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
T3
T4
T1
T2
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Përmirësim
Përkeqësim
Zhvendosja në klasifikim
34
Grafiku 9.Stabiliteti i klasifikimit për bizneset (në %).burimi BSH
Tabela më poshtë jep dhe paraqitjen numerike të ecurisë së treguesit të kredive
me probleme ndër vite, e cila jepet më poshtë për periudhën Dhjetor 2002
Qershor 2013.
Grafiku 10.Historiku i treguesit të kredive me problem për periudhën Dhjetor 2002
Qershor 2013.Burimi BSH
Duke iu referuar standarteve ndërkombëtare duhet të jemi në gjendje për të
përmirësuar fenomet problematike lidhur me zhvillimet në sektorin kreditues në
Shqipëri.Një nga strategjitë për të pasur një frymëmarrje më të gjerë në përpjekjet
0
20
40
60
80
100
120
T2 T3 T4 T1 T2 T3 T4 T1 T2 T3 T4 T1 T2 T3 T4 T1 T2 T3 T4 T1 T2 T3 T4
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Standard
Në ndjekje
Nënstandard
Të Dyshimta
Të Humbura
0
5
10
15
20
25
30
G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1 G2 G1
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Në %
Historiku i treguesit të kredive me probleme
35
për minimizimin e kredive të këqija është krijimi i agjesisë së informimit të kreditit.
Ajo me anë të instrumenteve të saj do të jetë në gjendje të vijë në një ndihmë në
minimizimin e këtyre kredive të keqija dhe vendosjen e një standarti për të dhënat
e grumbulluara , përpunimin e tyre dhe ardhjen në ndihmë të bankave dhe
institucioneve financiare jo-banka që operojnë në tregun shqiptar.Duke patur
parasysh traditën relativisht të pakët të tregut të lirë, në Shqipëri përfshirja e
autoriteteve shihet si një element thelbësor për krijimin në vend të një industrie
efektive të informacionit për kreditë. Sidoqoftë në Shqipëri, duhen kuptuar kufizimet
dhe vlerësuar arritjet e rregjistrit të kredisë, pavarsisht faktiti së rregjistri i kredisë
është disa shkallë më poshtë për nga oportunitetet që sjell në tregun financiar
krahasuar me produktet e një SIK. Kufizimet e regjistrit të kredive në raport me një
SIK, janë të konsiderueshme dhe pasqyrojnë burimet e informacionit,
disponueshmërinë e shërbimeve me vlerë të shtuar dhe në disa raste,
besueshmërinë dhe vlerën e përhershme të të dhënave të grumbulluara.
Gjithashtu, përmes pasjes së të dhënave më të plota, institucionet e kreditit mund
të rrisin nivelet e tyre të konkurrencës nëpërmjet produkteve të përshtatura për
konsumatorin bazuar në karakteristikat e riskut të tyre, duke sjell përfitim për të dy
palët si për huadhënësin ashtu edhe për konsumatorin.
5. RËNDËSIA E PËRDORIMIT TË SISTEMEVE TË INFORMACIONIT TË
KREDITIT
· Redukton asimetrinë e informacionit mes huadhënësve dhe huamarrësve;
· I jep mundësinë huadhënësve të vlerësojnë në mënyrë më të kujdesshme
rrezikun e çdo kredimarrësi dhe të rrisin cilësinë e portofolit të tyre;
· Minimizon problemin e "përzgjedhjes së kredimarrësve të gabuar" dhe mund
të ulë koston e kreditimit për një kreditor të mirë;
· Rrit aksesin e personave të ndryshëm fizikë apo juridikë në kredimarrje dhe
për rrjedhojë rrit nivelin e kredive të subjektit/bankës;
· Duke e ndërthurur informacionin nga regjistri në vlerësimin me pikë të çdo
kredimarrësi, ndikon në uljen e kostove operacionale dhe për rrjedhojë rritjen
e përfitueshmërisë.
36
III. REZULTATET E MARRA NGA ANALIZA
Disa pyetjeve kërkimore të situatës së bankave të nivelit të dytë të cilat i japin
përgjigje pyetjes të ngritur më sipër që do na ndihmojnë në punën tonë që synonin
të nxjerr në pah problematikat me të cilat ndeshen bankat gjatë procesit të kreditimit
si dhe masat për planifikimin që do ndërrmirren në të ardhmen për menaxhimin sa
më të mirë të situatave jo të pëlqyeshme. Rrjedhimisht, u pa me vend të
realizoheshin intervista për të kuptuar rolin e të tilla sistemeve në bankat që
operojnë në sistemin bankar shqiptar, dhe praktika të tjera të ndjekura nga bankat,
në kushtet kur kreditimi po rritej me ritme të shpejta dhe menjehere me ardhjen e
krizës se 2008 në Shqipëri, kreditimi filloi të ulej në mënyre drastike dhe kreditë e
këqija të rriten me ritme të shpejta.
A përdorin bankat programe apo sisteme software për vlerësimin e klienteve
apo bizneseve?
Bankat nuk përdorin sisteme software të mirëfillta vlerësimi për klientët (me
përjashtime të vogla), por shumica e tyre kanë ndërmarrë hapa në drejtim të
përgatitjes të disa modeleve për vlerësimet e klientëve, përpara se të japin kredinë.
Këto modele vlerësimi janë të organizuara në Excel apo Access dhe shërbejnë më
tepër si pika orientimi për specialistët e kredisë dhe komitetet e kredisë që duhet të
marrin vendimin nëse do ta miratojnë një kredi apo jo. Vetëm dy banka janë të
pajisura me sisteme software për vlerësimin e huamarrësve, por ato ende i përdorin
këto sisteme thjesht si këshillues të analistëve të kredisë, dhe jo si vendimmarrës
apo përcaktues në proçesin e miratimit të kredisë.Kjo dukuri vjen si pasojë e faktit
se bankat nuk mund t'u besojnë rezultateve të gjeneruara nga sistemi për shkak të
mungesës së besimit apo vërtetësisë në të dhënat që i jepen këtyre sistemeve.
A janë të dhënat e mbledhura në mënyrë të saktë dhe kanë besushmëri për
të gjeneruar modele të ndryshme që të vijne në ndihmë për bazën e klientëve
kreditues?
Duhet të ndërtohen këto sisteme të pështatura me shumë elementë specifikë (për
shembull, peshat që i jepen në vlerësim industrisë ku operon biznesi) me kushtet e
ekonomisë shqiptare pasi ato janë të përshtatura me kushtet e vendit ku operon
Banka mëmë.
37
A eksiston nga bankat një orvajtje, nje objektiv i vënë nga Bordet drejtuese
për të mundur të krijoje vetë apo të huazojë nga Banka mëmë modele
vlerësimi për klientët për minimizim e rriskut në sektorin bankar?
Mbi 50% e bankave kanë ndërmarrë hapa konkretë dhe janë munduar të krijojnë
vetë apo të huazojnë nga banka mëmë modele vlerësimi për klientët, me baza
Excel apo Access.Këto modele shërbejnë si baza të dhënash për klientët dhe për
historikun e tyre me bankën, por njëkohësisht mund të gjenerojnë edhe vlerësime
për situatën financiare të klientit dhe aftësinë paguese të tij.Në përgjithësi, modelet
e vlerësimit të përdorura nga bankat analizojnë elementë sasiorë (të ardhurat,
raporte financiare, ekspozimin në sistem, aftësinë paguese të klientit etj), elementë
cilësorë (aftësitë manaxheriale, industrinë ku operon, historikun me bankën,
karakterin etj). Nga shumica e bankave që përdorin modele te ndryshme vleresimi,
i kushtojnë një seksion të veçantë vlerësimit dhe analizës së kolateralit të lënë si
garanci. Si rezultat i kësaj, objektivat kyçe në tranzicion për projektet e reja
ndryshojnë nëpër dimensione të ndryshme. Ka pasur një debat aktiv mbi
marrëdhëniet mes të madhësisë së bankave, pronësisë së bankave dhe kreditimit.
Cila është rruga e përdorur për njohjen e individëve apo bizneseve SME (cfarë lloj
të dhënash në mungesë në nivel kombëtar dhe gjithpërfshirës ?
Deri kohët e fundit bankat janë më të prirura për të financuar SME-të dhe individët,
sepse ato janë më të përshtatshme për t'u angazhuar në kredidhënie
marrëdhënie
16,
një lloj i financimit të bazuar kryesisht në informatat e buta
17
të
mbledhura nga oficerët e kredisë në mënyrë të vazhdueshme, të personalizuar,
përmes kontakteve të drejtpërdrejta me individët dhe bizneset si edhe kontakteve
me komunitetin lokal në të cilin ata jetojnë/punojnë. Këto janë parë si rrugët që
ndihmojnë në njohjen e klientëve, aplikues për kredi
18
në mungesë të të dhënave
të tjera që mund të zotërohen në nivel kombëtar dhe gjithëpërfshirës.Pra ka
konsumatorë të cilët nuk trajtohen si klientë pasi ata nuk janë të përfshirë me anë
16
Berger, Kayshap, dhe Scalise, 1995; Keeton, 1995
17
Te dhena te mbledhura ne menyre periodike dhe te vazhdueshme per te ndjekur konsumatorin dhe per ti bere ne cdo
moment nje vleresim sa me real
18
Berger dhe Udell, 1996, dhe Strahan dhe Ëeston, 1996, studimet e rasteve për vendet në zhvillim
38
të informacionit të tyre në bazën e klientëve që tashmë kanë një sasi dokumentash
dhe janë të identifikuar
Duke iu referuar zhvillimit të sistemit bankar dhe ekonomisë në Shqipëri, një
rëndësi të veçantë vit pas viti merr vendosja e standardeve më të larta për të
demonstruar efektet në lidhje me zgjerimin e tregut dhe ristrukturimet e
suksesshme.Por një boshllëk në marrjen e të dhënave të sakta çon në një
informacion dhe një vendimarrje jo të saktë ndërkohë që ndryshimet në ambjentin
e biznesit të kredidhënies ndryshon për cdo ditë. Si rrjedhim krijimi i një SIK do jetë
në gjendje që me mbledhjen dhe analizimin e të dhënave të duhura të arrijë të
krijojë një standard të domosdoshëm në sektorin e kredidhënies për individët dhe
bizneset.
Në kushtet e Shqipëris, PK si një produkt i SIK do të jetë i dizenjuar për të ndihmuar
në menaxhimin e rreziqeve të kredidhënies, si edhe në fusha të tjera. Ai do të
bazohet në një algoritëm që parashikon klasifikimin e aplikantit në të ardhmen si
riskun e keq dhe të mirë të kredive duke njohur profilin e subjektit i cili i përket një
mase homogjene të popullatës. Algoritmi derivon në përdorimin e një teknike të
analizës shumëvariabëlshe që lejon identifikimin e karakteristikave të profilit dhe
përcakton peshat për secilin huamarrës duke përcaktuar statusin nëse është mirë
apo jo-mirë. Një kredi është një transaksion ku individi/biznesi merr një sasi parash
dhe angazhohet të kthej shumën e njëjtë në një datë të mëvonshme në një ose më
shumë këste duke shtuar edhe shlyerjen e interesave. Disa subjekte
(individë/biznese) kanë marrë kredi, disa janë refuzuar të tjerë do të aplikojnë në
të ardhmen. Një veçori e subjekteve është homogjeniteti dhe është rrjedhojë e
nevojave të subjekteve për shërbime financiare. Disa nuk shlyejnë kredinë, disa
nuk paguajnë këstet për një periudhe të gjatë duke u bërë subjekt i zyrave të
përmbarimit dhe si rrjedhim në shumicën e rasteve institucionet financiare humbin
efektivitetin në të bërit biznes me klientët dhe si pasojë të tilla kredi quhen kredi të
këqija dhe nga ana tjetër kufizohet mundësia për kredi të reja. Pra këtu shihet dhe
rëndësia e PK me anë të menaxhimit sa më të mirë të të dhënave me anë të
agjensive apo zyrave të të dhënave publike apo private duke e kthyer në një
shërbim shumë të rëndësishëm sot me një ndikim direkt në shëndetin e sektorit
bankar duke reduktuar rrezikun e kreditit e cila, siç u përmend tashmë, mund të
çojë në shfaqjen e rrezikut për bankat. Bankat përdorin informacionin mbi sjelljen e
39
klientëve të tyre në të kaluarën, në mënyrë që ata mund të parashikojnë sjelljen në
të ardhmen
19
. Po kështu rëndësia e PK qëndron në disa kolona kryesore si:
1. Të gjithë konsumatorëve dhe bizneseve u jep mundësinë për të krijuar
historinë e tyre të kreditit dhe e përdorin atë si një pasuri në rrugën për të marrë
kredi dhe duke shfrytëzuar shërbime të ndryshme financiare.
2. Institucionet shtetërore/subjekte juridike bëhen më të informuar në lidhje me
nivelin e rrezikut të partnerëve të tyre dhe të klientëve të mundshëm, për të kërkuar
më shumë informacion në lidhje me sjelljet e tyre të shlyerjeve të detyrimeve
financiare.
3. Bankat dhe institucionet financiare janë të mbrojtura nga partnerët/klientët e tyre
jo të mirë.
1. ROLI I PIKËSIMIT TË KREDITIT NË FUSHA TË TJERA
Disa karakteristika krediti që kanë peshën e tyre të rëndësishme në efikasitetin e
modelit , duke iu referuar lidhjeve korrelative me demografine, racën, të ardhurat,
statusin martesor, moshën seksin, të rinj të shtuar në këto popullata respektivisht i
paraqitem më lart.
Pikësimi i Kreditit juaj nënkupton se krediti juaj krahasohet me çdo tjetër nëse
është pikësim mesatar, më i madh apo tjetër rezultat.Të kesh një PK jo të mire, kjo
po që është problem dhe çështja që duhet zgjidhur. PK juaj afekton normën e
interesit të kredisë për shtëpi, kartën tuaj të kreditit, primin që mund të merrni në
sigurimin e jetës apo pronave tuaja. Njerzit që kanë një PK të lartë paguajnë më
pak në Norma interesi për kreditë që ata marrin, e kundërta ndodh me ata
kredimarrës që kanë PK më të ulët. Kur aplikohet për një kredi në shumë të madhe,
këtë e shohim në këndvështrimin e përfitimit financiar Norma më të ulta interesi për
kredinë e marrë: Si një numër treshifror sa më i lartë numri aq më shumë mundësi
konsumatore
Një shembull praktik. Çfarë ndodh kur tre konsumatorë kanë PK të ndryshme dhe
ata aplikojnë për të blerë një makinë me kredi prej $13,000 për 48 muaj?
19
Miller MJ,2006,
Hulumtimi i kryer në sektorin bankar të 34 ekonomive kombëtare
40
Tabela 15. Një shembull krahasimi për PK (credit score)
Po e shohim nga ana filozofike.Po ti referohemi një loje fjalësh të ndryshme në
kuptime por në një kuptim tjetër kur përdoren së bashku sa keq është keq, ku nuk
kemi një tavan nga ku s'dalim dot apo një kuti e mbyllur në ditët e sotme ku ritmi i
zhvillimit teknologjik po ecën mjaft shpejt. Ne realisht nuk dimë as sa mirë është
mirë? Pra në realitetin sot për të qënë i mbrojtur nga pyetjet e mësipërme na mbetet
vetem të rendim dhe të adoptojmë, përditësojmë çdo informacion për të patur një
pikësim sa më real.Shërbimet e monitorimit të PK ndjekin dosjen tuaj të kreditit çdo
ditë dhe lajmërojnë sa herë që ka një ndryshim.Herë pas here, ata gjithashtu do
tregojnë rezultatin tuaj të fundit të PK. Shërbimet e monitorimit të kredititofrojnë dy
përfitime primare.
I pari (dhe më i rëndësishëm) përfitim i ofruar nga kreditë është monitorimi i
shërbimeve duke ndihmuar në parandalimin e vjedhjes së identitetit. Hajdutët e
identitetit hapin llogari kreditore nën emra të njerëzve të tjerë.Vjedhjet e identitetit
ndodhin kur dikush përdor informacionin tuaj personal identifikues, si emrin tuaj,
numrin e Sigurimit Social, SIN apo numrin e kartës së krediti , pa lejen tuaj, për
të kryer mashtrime ose krime të tjera. Kur identiteti i një hajduti përpiqet për të hapur
një llogari të re krediti nën emrin tuaj, një hetim i kredisë do të jetë postuar në të
paktën një nga tre zyrat e kreditimit kryesor. Shërbimet e monitorimit të PK
lajmërojnë Brenda 24 orëve për çdo ndryshim në raportin tuaj të kreditit, duke
përfshirë edhe këto kërkesa apo hetime të fundit mbi kreditin tuaj.
41
Përfitimi dytësor i shërbimeve të monitorimit të kreditit është se ata qëndrojnë në
krye të rezultatit tuaj të kreditit. Kjo do të thotë se gjithmonë do të dini gjendjen tuaj
të kreditit, e cila është e rëndësishme nëse doni të aplikoni për një kartë krediti të
re, hua ose llogari të tjera të kredisë.
2. AVANTAZHET E PËRDORIMIT TË MPK.
Proçes efektiv vendimmarrje që siguron saktësinë e lartë parashikuese për
të mbështetur vendim-marrjet për kreditë.
Proçesi i vendimmarrjes objektive ndalon efektin e qëndrimit personal.
Proçesi i vendimmarrjes automatike që redukton kohën dhe koston për t'u
marrë me raste të kreditimit masiv.
Proçes vendimmarrje efikas lejon ekspertët e kreditit të përqëndrohemi në
vështirësitë individuale dhe raste të rëndësishme të kredisë.Megjithatë, ka
disa kufizime që janë të pranishme në metodat empirike të PK.
Disa modele nuk janë transparente, ata nuk mund të kuptohën nga personat
në mënyrë eksplicite.Nëse MPK janë të arsyeshme, kjo është shpesh e
dyshimtë.Ky kufizim pengon aplikimet e saj mbi kreditë me sasi të madhe të
parave.Sjelljet kanë ndikim të rëndësishëm negativ.Shpjegimet duhet të
bëhet në vendimet e rëndësishme të lidhur me to.
Disa teknika modelesh janë të mira në trajtimin e karakteristikave sasiore,
por karakteristikat cilësore nuk mund të shpjegohen në mënyrë të
përshtatshme. Për shembull, analiza diskriminante mund të prodhojë
marrëdhëniet në mes raporteve financiare dhe rreziqeve të përcaktuara, por
menaxhimi i cilësisë, pozicioni në treg nuk mund të analizohet nga ana
sasiore .Vetëm përmes ekspertëve me përvojë mund të gjykojmë.
Karakteristikat që mishërohen nga një model empirik shpesh pasqyrojnë të
dhënat historike në lidhje me një rrezik.Kjo analizë shpesh mungon në
konsideratat e perspektivës, e cila është shumë e rëndësishëm për kreditë
e biznesit.
Tjetër rëndësi ka informacioni i ardhshëm dhe orientimi më të si trendi i
tregut, si dhe situata ekonomike në të ardhmen. Këto mund të vlerësohen
nga ekspertët apo mjete të tjera të analizës. Vlerësimet e tyre kanë qënë
përfshirë rrallë në modelet empirike të PK. Prandaj, PK nuk mund të
42
garantojë ecurinë e saktë të një përdoruesi të kredisë. Në praktikë zgjerimi i
aplikimit të kredisë në lidhje me të falimentuarit është shkaktuar nga faktorët
që dalin pasi kredia është dhënë.
Këto cilësi të MPK-së shtrojnë një pyetje: A mundet që analiza individuale e
ekspertëve të zëvendësohet nga modelet empirike? Ekspertët janë të mirë në
analizimin e pastrukturuar të informacionit dhe më fleksibël në përshtatjen me
kushtet e ndryshme. Modelet kanë aftësinë për të trajtuar rastet në një numër të
madh në mënyrë efikase dhe të qëndrueshme.
3. E ARDHMJA DHE MJEDISI AKTUAL I PIKËSIMIT TË KREDITIT
Mjedisi i industrisë së kreditit, konkurrenca në rritje, kufijtë dhe presioni për
kënaqësinë e konsumatorit kanë vendosur teknika moderne modelesh për tu bërë
ballë këtyre sfidave. Prioritetet për shërbimet e kreditit sot janë teknikat e
avancuara të MPK që luajnë një rol për të ndihmuar vendim-marrjet e kreditit. Kjo
domosdoshmëri mund të njihen në vijim si Kanalet online të Kreditimit. Kreditimi
kërkon vendime të shpejta. Shërbimet e reja, zgjidhjet në institucionet financiare
koherente ofrojnë shërbime financiare në shumë degë, Call Center, internet dhe
komunikimin në celular për konsumatorët. Bankat dhe të tjera organizatat të
shërbimeve financiare e kanë kuptuar se kanali i tyre në internet do të thotë shtimi
i kërkesa për shërbimet e tyre. Sfida për vendim-marrësit mbetet gjithmonë se sa
mirë shërbejnë në këto kanale dhe sa mirë mbrojnë konsumatorin sot. MPK më të
reja të përdorura sot vijnë përms zhvillimit të një modelimi të ri dhe të fuqishëm dhe
teknikave të eksplorimit të të dhënave (Shembuj: regresioni, GLM, rrjetet nervore,
pema e vendim, analiza clustering, Mars) ku analiza statistikore nuk është më e
kufizuar në atë që mund të bëni me laps dhe letër, ose database, me analiza
multivariate me sasi të madhe të të dhënave dhe variablash të shumtë (analizimi i
variablave të shumtë në të njëjtën kohë në vend të një ose dy në një kohë si edhe
përdorimi i një sasie më të madhe të të dhënave), pasi ka një përparim të shpejtë
të pushtetit të informatikës dhe veprim të Ligjit Moore
20
, përmes disponueshmëris
20
Ligji i Moore është vëzhgimi empirik që tregon se dendësia e tranzitorit në një mikroprocesor dyfishohet çdo 18-24 muaj.
Pavarësisht nga çështjet e konsumit të energjisë, si dhe parashikimet e përsëritura në fund të saj, ligji i Moore është ende në
fuqi. Me përfundimin e shkallës të frekuencave, këto transistorë shtesë (të cilat nuk janë më të përdorura për shkallën e
frekuencës) mund të përdoret për të shtuar ekstra hardware për paralelizëm.
43
së gamës së gjerë të të dhënave nga burimet e brendshme dhe të jashtme, dhe
përdorimit të Data Mining
21
.
IV.KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME
1. PËRMBLEDHJE E PUNIMIT.
Regjistri Kredive në Shqipëri ka treguar efikasitetin e tij, por zhvillimet sjellin në dritë
nevojën për krijimin e SIK sipas eksperiencave që kanë vendet e zhvilluara. SIK
merr rëndësi pasi grumbullon gjithë të dhënat publike dhe përmes përdorimit të
sistemeve të PK dhe modeleve statistikore të ndryshme gjeneron krijimin e një
historie për konsumatorët individë apo biznese bazuar në të dhëna të sigurta dhe
të besueshme. Krijimi i këtij SIK për të gjeneruar raporte të ndryshme duke iu
referuar të gjithë informacionit të shkëmbyer midis gjithë institucioneve është
shumë e rëndësishme pasi e vendos klientin në një renditje në bazë të të gjithë
informacionit që është duke i dhënë mundësitë për tu diferencuar nga të tjerët në
norma interesi, çmime dhe kushte për të gjitha kreditë apo shërbimet që ai mund
të marrë në të ardhmen.Në ditët e sotme SIK të kanë një përdorim të madh si në
tregun bankar, tregun e sigurimeve, tregun e punës dhe në tregëti përmes krijimit
të besimit mes partnerëve në biznes duke iu referuar PK të tyre.
PK është e qartë që është një mënyrë sasiore për të vlerësuar rrezikun e shlyerjes
së një huamarrje. Një "scorecard klasik" cakton pikët në variablat e një aplikanti për
kredi dhe gjithashtu dhe mbledh këtë numër pikësh, sa më i madh ky numër më
pak risk për këtë lloj aplikanti.Pikët e një " scorecard klasik" janë derivuar nga një
analizë e ekperiencës ose e të dhënave.Eksperienca në vendet më të ardhura të
larta tregojnë që pikësimi pikërisht përdoret për t'u ardhur në ndihmë një mase të
konsiderueshme të popullatës ndërkohë rrit dhe fitimin e saj.Duke iu referuar
parashikimeve dhe analizave të ndryshme të përftuara pjesë përbërëse e zbatimit
të politikave ekonomike, vlerësimi i ecurisë së këtyre modeleve është pjesë e një
proçesi mjaft të rëndësishëm.Një rezultat PK është një përfaqësim numerik i
aftësisë së një individi për të menaxhuar kredi financiare në mënyrë të
përgjegjshme. Rezultati gjithashtu pasqyron rrezikun që një institucioni financiar
21
Data mining është një proçes që përdor teknika parashikuese modelimi për të analizuar sasi të mëdha të të dhënave të
brendshme dhe të jashtme, në mënyrë për të zhbllokuar marrëdhëniet e panjohura më parë kuptimplote të biznesit
44
mund të marrë në qoftë se ajo shtrihet ne kredi shtesë në formën e një linje
kredie.Të dhënat për konsumatorin janë të hedhur në tabela bazuar tek një formulë
që mund të përfshij borxhin e përgjithshëm të papaguar, vjetërsinë/moshën e
llogarive të kreditit, llojin e llogarive, numrin e pagesat me vonesë, kërkesat e
kohëve të fundit për krediti dhe peshën e pagesave të prapambetura.
Rezultatet e PK janë një nga komponentët më të rëndësishëm të financave
personale të konsumatorit. Kjo dikton sasinë e kredisë që do të mund të jap
huadhënësi si edhe normën e interesit. Me fjalë të tjera , PK mund t'iu kushtojë një
pasuri ose e thënë ndryshe do të iu shpëtojë mijëra dollarë në varësi se sa i mirë
është ky PK. Huadhënësit potencial dhe huamarrësit e bazojnë vendimin e tyre
për të dhënë apo për të mohuar këtë kredi në varësi të PK.
Një PK e mire mund të konsiderohet një aset financiar, pasi ul kostot e të bërit
biznes. Kështu që shtrohet një problem në formën e një misioni.Të krijohet një
zgjidhje inovative për të ndihmuar institucionet financiare, jo-tradicionale dhe
asetet e tyre në mënyrë sa më të lehtë dhe të moderosh të ardhurat individuale
që shërbejnë për të ndërtuar kredibilitetin konsumatorë në qasjen financiare në
mënyrë që të rriten bizneset e tyre ose asetet personale.Marrja kredi e
konsumatorëve, për sigurim strehimi, shërbimet bazë të shërbimeve, dhe madje
edhe punësimi është përcaktuar gjithnjë nga të dhënat e centralizuara të historisë
së kreditit dhe interpretimeve të automatizuara të këtyre shërbimeve.Historitë e
kreditit në një formë apo një tjetër kanë qënë prej kohësh një faktor i rëndësishëm
në marrjen e vendimeve në zgjerimin ose mohimin e një kredie për konsumatorët.
Kohët e fundit, modelet kompjuterike janë zhvilluar për të kryer vlerësime të tilla.
Këto modele prodhojnë rezultatet numerike të PK që funksionojnë si një version i
një historie të kërkuesit të kredisë për të lehtësuar veprimet të shpejta të kreditit.
Huadhënësit shqyrtojë historitë e kreditit për të vlerësuar llogaritë ekzistuese të
kreditit, dhe përdorin informacionin për të ndryshuar kufijtë e kreditit, normat e
interesit, ose kushtet e tjera në këto llogari.
Përveç huadhënësit, pronarët potencial dhe punëdhënësit mund të shqyrtojë
historitë e kreditit apo PK. Pronarët mund ta bëjë këtë për të përcaktuar nëse
qeramarrësit potencialë do të paguajnë qiranë e tyre në kohën e
duhur.Punëdhënësit mund të shqyrtojnë këtë informacion gjatë proçesit të
punësimit, veçanërisht për pozitat ku punonjësit janë përgjegjës për trajtimin e
45
shumave të mëdha të parave.Ofruesit e shërbimeve, telefon në shtëpi, dhe
telefonin celular, ofruesit e shërbimit gjithashtu mund të kërkojnë një raport krediti
ose PK për të vendosur nëse ia vlen për të ofruar shërbim për konsumatorët.
Kompanitë e sigurimeve kanë filluar gjithashtu përdorimin e PK që rrjedh nga
historia e kreditit.
Një nga çështjet kryesore të ngritura nga teknologjia për data mining nuk është
biznesi apo teknologjia, por ana sociale. Kjo është çështja e privatësisë
individuale.Data mining/database bën të mundur analizimin e transaksioneve rutinë
të biznesit duke grumbulluar pak nga pak një sasi të konsiderueshme të
informacionit në lidhje me blerjet për individët shprehitë dhe preferencat e tyre. Një
tjetër çështje është ajo e integritetit të të dhënave. Në mënyrë të qartë, analiza e të
dhënave mund të jetë aq e mirë sa të dhënat e analizuara janë. Një sfidë kryesore
është zbatimi integrues i të dhënave kontradiktore ose të tepërta nga burime të
ndryshme.Për shembull, një bankë mund të mbajë kartat e kreditit llogaritë në disa
baza të dhënash të ndryshme. Adresat (ose edhe emrat) të një klienti të rregullt
mund të jetë i ndryshëm në secilin database Softwaret duhet të përkthejnë të
dhënat nga një sistem në tjetrin dhe të zgjidhin adresën hyrëse në fund. Një çështje
e debatuar teknike është nëse është më mirë për të ngritur një strukturë të bazës
së të dhënave relacionale ose një shumë-dimensionale. Në një strukturë
relacionale, të dhënat janë ruajtur në tabela, duke lejuar pyetjet ad hoc. Në një
strukturë shumë-dimensionale, grupe të të dhënave janë rregulluar në vargje, me
bashkësi të krijuara sipas kategorisë. Ndërsa strukturat shumë-dimensionale
lehtësojnë data mining. Strukturat relacionale deri tani kanë funksionuar më mirë
në mjediset klient / server. Me shpërthimin e internetit, bota po bëhet një ambient i
madh klient / server.
Së fundi, është çështja e kostos, ndërsa kostot e sistemeve hardware kanë rënë
në mënyrë të shpejtë brenda pesë viteve të fundit, të dhënat e data mining priren
të jenë të vetë-përforcuara. Sa më e fuqishme pyetja në data mining, aq më i
madh shërbimi i informacionit të mbledhur nga të dhënat, dhe aq më i madh
presioni për të rritur sasinë e të dhënave duke mbledhur dhe ruajtur, gjë që rrit
presionin për më shpejtësi neë pyetjet e bëra, sisteme më të shpejta, të cilat janë
më të shtrenjta.
46
Kredia konsumatore mund të kuptohet si një formë e tregtisë ku një person merr
para për të paguar, mallra ose shërbime në të ardhmen, duke shtuar një premium
(interes) të vlerës origjinale
22
.Aktualisht, kredia konsumatore është një industri e
madhe që vepron në mbarë botën.Shitësit më të mëdhej nxisin shitjet e tyre, duke
furnizuar me kredi konsumatorët. Kompanitë e automobilave, bankat dhe segmente
të tjera shfrytëzojnë linjat e kredisë konsumatore si një alternativë shtesë për të
krijuar fitim.Në anën tjetër, kredia konsumatore injekton burimet në ekonomi, duke
lejuar prodhimin dhe zgjerimi e ekonomise së një vendi, duke çuar në zhvillimin e
kombit
23
.Sipas
24
"në qoftë se krediti mund të përkufizohet si pritje e marrjes së
një shume parash në një periudhë të dhënë, atëherë rreziku i kredisë është një
shans që kjo shpresa të përmbushet.Kriteret e ndryshme të vlerësimit të
performancës dhe teknika të ndryshme statistikore, të cilat përdoren veçanërisht
në sektorin e financës dhe bankave për vlerësimin për kredi janë të ndryshme.Disa
përjashtojnë gjykimin personal.Disa të tjera përdorin sistemet e PK që janë thjesht
sisteme numerike,dhe vendimi do të merret, në varësi të pikësimit total të
aplikantitit që kërkon kredi, ndërsa në gjykimin personal të oficerit të kredisë
vendimi për marrjen e kredisë nga aplikanti varet nga gjykimi i oficerit të kredisë,
përvoja personale dhe çështje të tjera kulturore, të cilat ndryshojnë nga tregu në
treg (shteti në shtet). Megjithatë nuk ka një proçedurë ideale modeli të PK
25
sepse
ajo çfarë pritet varet nga cilësia e të dhënave , tiparet e aplikimit, shkalla në të cilën
është e mundur të segmentohen në klasa duke përdorur ato tipare dhe klasifikime,
etj.Këto teknika statistikore ndihmojnë vendimmarrësit e kreditit për të parashikur
konsumatorët aktualisht në banka si kredimarrës të mirë dhe kredimarrës të këqinj
në bazë të atributeve të tyre dhe informacionit për kredi të mbledhur .Këto kritere
të vlerësimit të performancës ndihmon në zgjedhjen e modelit më të mirë të bazuar
në qëllimet dhe objektivat e vendosura.Teknikat e PK janë një mjet i dobishëm, i
cili duhet të ndihmojë bankat të kontrollojë risqet. Zhvillimet e PK dhe aplikimet
vazhdojnë të zgjerohen në fusha të ndryshme veçanërisht në sektorin e financës
dhe bankave. Gjithashtu, përdorimi i metodave hibride, ofron një rrugë premtuese
për klasifikimin e aftësitë parashikuese më të mirë.
22
Santos, 2000: 15
23
Lewis, 1992: 2
24
Caouette et al. 2000: 1,
25
Hand Henley(1997, p.535
47
Duke iu referuar këtyre përfundimeve të rëndësishme të PK në jetën e përditshme
të çdo konsumatori, kaq e prekshme nga ana ekonomike (financiare) shtrohet një
detyrë se si mund ta përdorin konsumatorët shqiptarë, ta njohim, të edukohen për
tu orientuar sa më mirë në këtë realitet me këtë teknologji të zhvilluar dhe me një
sasi të madhe informacioni ku duhet të bëjmë selektimin e nevojshëm. Në këto
kushte krijimi i këtij SIK që përcakton PK përvec rregjistrit të kredive që tashmë
është krijuar që në vitin 2008 dhe funksionon në Shqipëri ka ardhur koha për të
pasur këtë aksesushmëri konsumatore dhe në një rreth më të gjerë
konsumatorësh. Kështu rekomandohet që në një periudhë afat-mesme (të shkurtër
1-5 vjet të jetë implementuar ky SIK i cili do të sigurojë një impakt të madh në gjithë
ekonominë, kjo vjen nga eksperienca e vendeve të zhvilluara. PK dhe rapori i
kreditit janë vitale për të gjithë konsumatorët. Të pasurit e një PK të mirë është
vitale. Eshtë një ndihmë jo vetëm nga ana financiare por dhe një armë që ndërtohet
nga besimi konsumator i cili është aseti më më i fuqishëm sot. Kreditimi i individëve
dhe mikro- ndërmarrjeve, varet nga marrëdhëniet ekzistuese të klientit me bankën,
si dhe nga historia e kaluar e kredive.
Me rritjen e numrit të produkteve të kredisë në botë dhe paralelisht me rritjen e
kërkesës për kredi nga ana e personave fizikë dhe juridikë, filluan të shfaqeshin
problemet e para në formën e vonesave në shlyerjen e kësteve deri në mosshlyerje
të plotë të kredive.Numri i klientëve të tillë filloi të rritej gjithnjë e më shumë, por
njëkohësisht, mungonte informacioni i plotë dhe i saktë mbi ecurinë e tyre në
sistemin bankar apo financiar. Nisur nga nevoja për të shmangur mungesën e
informacionit në kredidhënie si dhe për ta përqëndruar këtë informacion e për ta
rimarrë atë të përmbledhur, u krijuan regjistrat e kredive.
Në mungesë të një SIK, shumë Banka kanë krijuar mekanizma informalë që të
përftojnë informacion për huamarrësit më të vegjël, përfshirë konsultimin me
huadhënësit e tjerë. Për të kredituar individët, shumë Banka i mbështetin vendimet
për kreditim te verifikimi i të ardhurave të huamarrësve, kryesisht nëpërmjet
dokumenteve të punësimit, dhe verifikimit pranë punëdhënësve. Gjithashtu,
marrëdhëniet ekzistuese me klientët nëpërmjet produkteve jo të kreditit (psh:
llogarive të depozitave bankare) përdoren në disa raste si një mekanizëm për të
përcaktuar dhe verifikuar klientët e mundshëm.Kjo shtron nevojën e përdorjes të
çdo faktori që është prezent, si të rëndësishëm për një vendim për dhënie kredie.
48
SIK për kredidhënien mund të jetë një mënyrë e efektshme për të plotësuar
boshllëkun përsa i përket informacionit për huamarrësit.
2. NDIHMESA PËR KËRKIME NË TË ARDHMEN
Ky punim trajton një numër drejtimesh për kërkime në të ardhmen, pasi ka
shqyrtuar një sasi të madhe të literaturës mbi SIK ka konstatuar se :
Se pari, mungesa e informacionit jo vetëm shqiptar por dhe atij botëror mbi metodat
dhe përdorimin e PK.Një nga arsyet pse bankat nuk mund publikojnë listën e tyre
të variablave të rëndësishëm mund tëjetë përshkak të imazhit të tyre tëtregut ose
për shkak të etikës.
Kjo ka pasoja të rëndësishme për politikat e bankave dhe për sistemin bankar në
tërësi.
Së dyti teknologjia ka ndikimet e veta për proçedurat e reja të modelimit, por në
ndryshimin teknologjik, mjedisi ndikon në modelet e shpenzimeve të konsumiatorit
dhe llojet e kredive që ata mund të dëshirojnë të fitojnë, dhe për rrjedhojë mund të
krijohen lloje të kredive që mund të jenë subjekte të pacaktuara.
Së treti, nevoitet për të qënë me inovativ në përdorimin e variablave të
rëndësishëm si socialë, dhe në ndryshimin e kushteve ekonomike në modelimin e
proçedurave të PK për këta konsumatorë apo klientë.
Së katërti, hulumtimi duhet të fokusohet më shumë në kohën e mospagimit brenda
afatit të kredisë, dhe të dihet të bëhet dallimi ndërmjet paguesit të ngadaltë,
paguesit të përhershëm dhe atij të ndërmjetëm.
Së pesti, në të ardhmen duhet të përfshihen në proçedurat e modelimit dhe aspekti
i serive kohore , Kështu që tendencat e ndikimit të ndryshueshëm mund të
parashikohen. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për kreditë me periudhë më
të gjatë, e cila ka të ngjarë të jetë e lidhur me atribute të ndryshme nga ato të
kredive të shkurtra në një mjedis ekonomik dhe social që ndryshon me shpejtësi.
3. KUFIZIMET E PUNIMIT
Realizimi i këtij punimi pati disa kufizime. Ndër të cilat mund të përmendim:
Së pari, vërtetësia e të dhënave dhe mungesa tyre. Pothuaj çdo studim që bazohet
mbi të dhëna të marra nga institucione të ndryshme në Shqipëri ka probleme. Jo
vetëm që informacioni mungon, po dhe saktësia e tyre lë për të dëshiruar, ndërkohë
49
që kemi të bëjmë me të dhëna të sistemit bankar ku dhe saktësia duhet të jetë më
e lartë.Vihet re ashtu sikundër dhe unë e kam cituar në brendësi të punimit që për
të njëjtin tregues kemi të dhëna të ndryshme në vite të ndryshme, si në raportet e
mbikëqyrjes bankare, dhe në raportet e Ministrisë së Financave, të cilat të jepnin
idenë e njëlloj rregullimi me qëllim që edhe ecuria e treguesve të dukej ajo që donin
këto institucione. Burimet e tjera kishin ndryshime edhe më të mëdha.
Së dyti, koherenca e të dhënave.Vlerësimet vjetore të Bankës Qëndrore apo dhe
të institucioneve të tjera mbi gjendjen e sistemit bankar bëhen me shumë vonesë.
Prandaj dhe ky punim në disa raste e reflekton një gjë të tillë.
Së treti, natyra e të dhënave (për bankë dhe në vite) për vlerësimin e regresioneve
të kufizonte në marrjen e variablave kontrollues, edhe pse përgjithësisht rezultatet
nuk ndryshonin shumë nga prania e tyre.Kufizimet e modelit te pikesimit te kreditit
duhet gjithashtu të theksohen. Një nga problemet më të mëdha që mund të lindin
per të ndërtuar një model pikesimi krediti është se modeli mund të ndërtohet duke
përdorur një mostër të njëanshëm të konsumatorëve dhe klientëve të cilët kanë
marre kredi [Hand, 2001]. Kjo mund të ndodhë për shkak se aplikantët (dmth,
klientët potencial) të cilët janë refuzuar nuk do të përfshihen në të dhënat për
ndërtimin e modelit. Prandaj, mostra do të jetë e njëanshme, se konsumatorë të
mire janë të përfaqësuara se tepërmi. Modeli i pikesimit te kreditit ndërtohet duke
përdorur mostren qe mund të perfaqesoje me mire popullsinë nga të dhënat e
përdorura për të ndërtuar modelin. Problemi i dytë që mund të lind kur ndërtohet
modeli per pikesimin e kreditit është ndryshimi i modeleve me kalimin e kohës.
Supozimi kryesor për çdo modelimin parashikuese është se e kaluara mund të
parashikojë të ardhmen [Berry dhe Linoff, 2000].Në pikesimin e kreditit, kjo do të
thotë se karakteristikat e aplikantëve të fundit që kanë qene klasifikuar si të mirë
apo kreditorë te keq mund të përdoren për të parashikuar statusin e kreditit të
aplikantëve të rinj.Ndonjëherë, tendenca për shpërndarjen e karakteristikave për të
ndryshuar me kalimin e kohës është në mënyrë kaq të shpejtë sa kërkon
perditesime te vazhdueshme të modelit te pikesimit te kreditit.Një nga pasojat e
pikesimit te kreditit është mundësia që cdo risi eshte e lidhur me teknologjine duke
zvogëluar nevojën për gjykim të kujdesshme dhe nevojën për të ushtruar njohuritë
në raste të veçanta. Në raste të tjera, mundet pa dashje të aplikojnë më shumë
burime se eshte e nevojshme për të mundësuar të gjithë portofolin. Kjo mund të
50
coje në rrezikun e një vetë-përmbushje te profecisë [Lucas, 2002.] Në SHBA, një
industri e re ka lindur dhe eshte përkushtuar për të ndihmuar huamarrësit për të
përmirësuar pikesimin e kreditit [Timmons, 2002] nga financat në vend se duke iu
bindur rregullit të thjeshtë: të paguani faturat në kohë për të mbajtur të ulët borxhin
tuaj. Pavarësisht nga kufizimet e modeleve te pikesimit te kreditit, nuk ka dyshim
që pikesimi i kreditit do të vazhdojë të jetë një mjet i rëndësishëm në parashikimin
e rrezikut të kredisë në kreditimin e konsumatorit. Është evidente që organizatat
përdorin pikesimin e kreditit në mënyrë të përshtatshme per të fituar avantazh të
rëndësishëm strategjik dhe avantazh konkurrues mbi rivalët e tyre. Nga një
perspektivë e menaxhimit, vlen të përmendet se pikesimi i kreditit ka përfitimet e
mëposhtme: (1) redukton subjektivitetin dhe rrit objektivitetin në vlerësimin e riskut,
(2) rrit vlerësimin e rrezikut me shpejt dhe ne menyre te qendrueshme. (3)
automatizimin e mundshëm te procesit të vlerësimit të rrezikut, (4) redukton kostot
e vlerësimit të riskut, (5) alokon më mirë burimet, (6) përcakton më mirë normën e
interesit, kohëzgjatjen e huasë, shumen e kredisë, etj, (7) menaxhon më mirë
rrezikun, (8) mbledh më mirë / rishikon strategjinë, dhe (9) zhvillon mundësinë e
tregjeve jo-tradicionale.Shpresohet që ky dokument mund të jape një kontribut në
literaturën e pikesimit te kreditit.Data mining ka fituar vëmendjen e përhapur dhe
popullaritet në rritje në botën tregtare. Përveç pikesimit te kreditit, ka aplikime të
tjera të mundshme te data mining për bizneset. Për shembull, data mining mund
të përdoren për:(1) të kryejë modelim për të identifikuar konsumatorët të cilët janë
të perzgjedhur, (2) të ndërtoje modele të zbulimit të mashtrimit për të dhënë sinjale
paralajmëruese të hershme të transaksioneve të mundshme mashtruese, (3) të
kuptojë konsumatorët dhe klientët më të mirë (4) segmentizoje konsumatorët
(p.sh., nëpërmjet grupimeve), ose (5) të ndërtoje modele të parashikimit te
mundësivë te blerjes së produkteve apo shërbimeve të caktuara në mënyrë që të
lehtësojë ne procesin e shitjes
4. REZULTATET E PUNIMIT, KONTRIBUTI NË ZHVILLIMIN E TEORISË DHE
PRAKTIKËS
Besimi, kërkesë thelbësore e ekzistencës së bankave, përcakton zhvillimin e
bankave të veçanta dhe sistemit bankar në tërësi.Besimi i konsumatorëve për çdo
51
bankë ndryshon dhe është e kombinuar me ndryshimin e njohurive të njerëzve për
të ardhmen e pasigurt.
Banka Qëndrore ka ndër përgjegjësit e saj të trajtojë problemet aktuale ose
potenciale në sistemin bankar që ajo mbikëqyr dhe kjo në bashkëpunim me bankat
e nivelit të dytë si dhe aktorët e tjerë potencialë. Funksione të tjera të Bankës
Qëndrore janë për të rritur besimin e njerëzve në sistemin bankar dhe për të ruajtur
vlerën e monedhës LEK dhe stabilitetin financiar.
Për të arritur këtë propozohet një qasje multi-nivelesh duke u fokusuar në:
1. Edukimin e konsumatorit në lidhje me rolin e PK në zonat gjithëpërfshirëse
26
;
2. Avancimin e zgjidhjeve të industrisë që përdorin të dhëna alternative
financiare për të reduktuar efektet e pajustifikuar të dosjeve të kreditit të
"holla"
27
për qasje më të favorshme;Shtimi i bazës konsumatore huamarrëse.
3. Shqyrtimi i masave ligjore për të parandaluar përdorimin e papërshtatshëm
të PK për të kufizuar aksesin ekonomik të komuniteteve të kreditit të " hollë"
Së pari, në drejtim të edukimit të konsumatorit në lidhje me rolin e PK, inkurajon
zhvillimin e programeve në terren dhe materialeve arsimore për të informuar
individët me kredi të "hollë",veçanërisht ata me të ardhurat të ulta në lidhje me PK
dhe përdorimin e PK në zonat gjithëpërfshirëse që individët të informuhen për të
ndërtuar rezultatet e tyre të kreditit, si dhe për shumë komunitete ku ka mundësi që
individët të informuar mund të jene gati për të filluar proçesin e zhvillimit t mund të
marrin për të mbrojtur dhe kreditit në dosjet e tyre të kreditit.Ndërgjegjësimi mbi
këto çështje lejon individët të bëjnë zgjedhje të informuara të tregut, si dhe për të
kërkuar nga punëdhënësit, bankierët, kompanitë e sigurimeve, e të tjerë që të mos
i paragjykojnë ata përmes konceptit të kredive të "holla" kur nuk kanë një historik
krediti.
Së dyti, në nivelin e industrisë private, ka përpjekje aktuale për zhvillimin jo-
tradicional të PK me formulat dhe metodat e matjes për historinë e konsumatoreve
me kredi të "hollë". Një numër i ofruesve kanë filluar eksperimente me qasje që do
të masin rezultatet e kreditit duke iu referuar performancës së kreditimit tradicional
26
Zona të pa njohura me teknikën e PK
27
Mungesa e informacionit te personave te cilet per momentin ndodhen jashte sistemit kreditues por mund te kene
probabilitetin te jene kredimarres te ardhshem të mirë ose jo të mirë .
52
dhe tregjeve të kredive, por edhe bazuar në faktorë të tillë si historitë e pagesave
28
për kompanitë e shërbimeve utilitare.Tregon se përdorimi i mjeteve matëse të tilla,
do të rritet më tepër se kufizimi i aksesit në personat me kredi të "hollë" me mundësi
më të favorshme. Është shumë i nevojshëm bashkëpunimi mes ofruesve të PK dhe
kompanive të mëdha të shërbimeve utilitare, ofruesve më të mëdhej të strehimit, si
dhe palëve të interesuara të ngjashme në tregjet e kreditit për të zhvilluar një
paketë të mjeteve matëse alternative që reflektojnë pagesat jashtë kreditimit
tradicional dhe tregjeve të kreditit.
Së treti, në nivel legjislativ dhe rregullator, inkurajohen të merren në konsideratë
nga institucionet shtetërore plotësimi i kuadrit rregullator për përdorimin e PK edhe
jashtë tregjeve të kreditit. Në veçanti, besohet se kufizimet në përdorimin e PK
penalizojnë familjet me historitë e kreditit të "hollë", në mungesë të shumë faktorëve
të rrezikut të shëndoshë empirik. Individët apo bizneset me historitë e kreditit të
"hollë" nuk marrin normat e interesit dhe kushtet për kredit, policat e sigurimit, dhe
shërbimet të tjera me të njëjtin trajtim si ata që kanë rezultate pozitive tradicionale
të krediteve
5. REKOMANDIMET E PUNIMIT
Bazuar në këtë punim dhe konkluzionet e tij, përcjell rekomadimet si më poshtë:
1. Zbatimi i SIK redukton kostot e transaksioneve dhe kostot e huamarrjes sigurisht
në fund të fundit qeveria duhet të kete planifikim te strategjive dhe politikave për të
ndërtuar SIK në Shqipëri dhe për të detyruar institucionet përkatëse që të
raportojnë të dhënat e konsumatorëve në institucionin e SIK dhe kreditimit për të
marrë shërbimet e SIK pasi nga kjo, do të përfitojnë konsumatoret nëpërmjet
normave të interesit me të reduktuara, bankat do të përfitojnë nga reduktimi
asimetrik i informacionit dhe kredive jo-performuese.
2. Duke rritur shkëmbimin e informacionit të kreditit, qasje në informacion duhet të
jenë në dispozicion me shpejt dhe me nje kosto me te ulet te dhënat e marra duke
28
Historia e pagesave në të kaluarën e një individi për kompanitë e shërbimeve utilitare
53
lehtësuar ne krijimin e një mjedisi që mbështet më shumë shkembimin e
informacionit konkurrues ndaj institucioneve si financiare dhe jo-financiare duke
pase akses ne raportet e informacionit të kredisë së huamarrësve .
3. Banka Qendrore duhet të rregullojë SIK për të dhënë informacion të kredive për
huamarrësit të cilet mund të rrisin efektivitetin e tyre dhe përfundimisht do të
reduktojne asimetrinë e informacionit, kostot dhe do të përkthehet në përzgjedhjen
negative të reduktuar. Rregullimi nga Banka Qendrore e Shqiperise do te adresojë
çështjet ne vijim
Korniza ligjore. Mjedisi ligjor nuk duhet të pengojnë dhe, në mënyrë ideale
te mbeshtese ne krijimin dhe funksionimin e sistemit te informacionit te
kredise. Saktësia e informacionit të raportuar është nje vlerë, sistemet e
informacionit të kreditit duhet të jene te mbrojtura nga ana ligjore për të
inkurajuar aktivitetet e tyre pa eleminuar stimujt për të ruajtur nje nivel te larte
te saktësisë.
Operacionet. Përdorimet e lejuara të informatave nga sistemet e
informacionit të kreditit duhen kufizuar në mënyrë të qartë, sidomos në lidhje
me informacion me individët Masa duhen të merren për të mbrojtur
informatat që gjenden në sistemin e informacionit të kreditit. Nxitje duhet të
ekzistojnë për të ruajtur integritetin e sistemit ligjor teë databezit.Po kështu
duhet të krijojë stimuj për shërbimeve të informacionit të kreditit për të
mbledhur dhe mirëmbajtur një gamë të gjerë të informacionit për një pjesë
të konsiderueshme të popullsisë.
Politika publike. Kontrollet ligjore mbi llojin e informacionit të mbledhur dhe
të shpërndara nga sistemi I informacionit të krediseë mund të përdoret për
të çuar përpara politikat publike. Kontrollet ligjore mbi llojin e informatave të
mbledhura dhe të shpërndara nga sistemet e informacionit të kreditit mund
të luftojne lloje të caktuara të diskriminimit shoqëror, të tilla si diskriminimi I
racës, gjinisë, fesë, races statusit martesor, përkatësisë politike etj. Nuk
mund të ketë arsye të politikave publike për të kufizuar aftësinë e shërbimeve
të informacionit për të raportuar informacion negativ përtej një periudhe të
caktuar kohore, p.sh. Pesë apo shtatë vjet.
54
Privatësia. Subjektet e informacionit në sistemet e informacionit të kreditit
duhet të bëhetmbi ekzistencën e sistemeve të tilla dhe, në veçanti, duhet të
njoftohen kur informacione të tilla janë përdorur për vendimet negativ rreth
tyre. Subjekte të informacionit në sistemet e informacionit të kreditit duhet të
jenë në gjendje të ruajnë shërbimin e informacionit të kreditit rreth tyre.
Subjektet e sistemet të informacionit të kreditit duhet të jenë në gjendje për
të kundërshtuar informata të pasakta dhe mekanizma qe duhet të ekzistojnë
që të ketë të tilla aftesi investiguese në mënyrë që gabimet të korrigjohen.
Zbatimi I Mbikëqyrjes. Një përfitim i krijimit të një sistemi informacioni të
kredisë është për të lejuar rregullatorët të vlerësojnë ekspozimin ndaj rrezikut
të një institucioni, duke i dhënë kështu institucionit mjete dhe stimuj për të
realizuar këtë. Sistemet e zbatimit duhet të prodhijne një eficense me
metoda transparente dhe të parashikojë për zgjidhjen dhe funksionimin e
sistemeve të informacionit të kreditit. Metodat si ato jo-gjyqësore dhe ato
gjyqsore duhet të merren parasysh.Sanksionet për shkelje të sistemeve të
informacionit të kreditit duhet të jenë mjaft të rrepta për problem trasparence,
por jo aq të rrepta sa të dekurajojnë operacionet e sistemeve të tilla.
Krijimi i SIK Shqiptar do mund të sigurojë një zhvillim të qëndrueshëm në sektorin
bankar, si dhe kontrollin e zgjerimit të aktivitetit të kredisë, me mirëmbajtjen e
popullsisë dhe ekonomisë së borxhit në nivel optimal. Të dhënat që duhet të
raportohen në SIK nga Bankat, IFJB-të, Insitutcionet Shtetërore, Kompanitë e
Sigurimit dhe ato Utilitare duhet që nga SIK të filtrohen, përditësohen, përpunohen
dhe kombinohen për të gjeneruar informacionin e duhur për konsumatorët.
Krijimi SIK-së dhe gjenerimi i PK, është i rëndësishëm për konsumatorët pasi ata
do mund të kenë akses më të shpejtë, proçedurat do jenë më të reduktuara si
rrjedhim klientët marrin shërbim dhe qasje më të lehtë kur janë të kompletuar me
një histori krediti, sepse një klient i rregullt me një histori të mirë krediti, do të ketë
normë më të ulët interesi të aplikuar mbi kredinë dhe kjo përmblidhet në një standart
më të mirë jetese për konsumatorët Shqiptar.
Krijimi SIK-së dhe gjenerimi i PK, është i rëndësishëm për bizneset e vogla dhe të
mesme pasi do mund të reduktohet kostoja e huamarrjes për aplikantët që kanë
demostruar të kenë pikësim të mirë krediti të tyre. Bizneset e vogla dhe të mesme
të njohur si bizneset që me shumë vështirësi kreditohen nga Institucionet e kreditit,
55
do të kenë akses më të shpejtë pasi proçedurat do jenë më të reduktuara si rrjedhim
do të ju mundësohet kredititim i tyre dhe me kosto më të ulët pasi reduktohet
perceptimi i riskut të lartë nga huadhënësit. Si rrjedhim do të kemi një zhvillim
pozitiv për këto biznese.Forma e pronësisë së SIK në Shqipëri mund të jetë private,
publike ose kombim i të dyjave. Do të rekomandoj si format më efektive dy të fundit,
pasi mund të garantohet më mirë, respektimi i parimeve për grumbullimin,
përpunimin dhe sigurimin e të dhënave për konsumatorët. SIK do mund të siguroj
kosto më të reduktuara për konsumatorët dhe Institucionet e Kreditit; ruajtjen dhe
përmirësimin e marrëdhënieve midis këtyre palëve duke bërë të mundur të rritet
vlera konsumatore. PK mund të jetë një mjet i fuqishëm për të përmirësuar
menaxhimin e institucioneve të kreditit përmes ndikimit në reduktimin e rrezikut të
kredisë, etj.
Përdorimi i metodave të vlerësimit të automatizuar do mund të korrigjoj asimetrinë
e informacionit për të veçuar huamarrësit e mirë nga huamarrësit jo të mirë si
edhe tendencat e tyre për të kaluar nga një kategorizim tek tjetri në aspektin e
besueshmërisë së tyre.
Të rritet prezenca dhe angazhimi i institucioneve/organizatave që merren me
mbrojtjen e konsumatorit, edukimin financiar të tyre për produktet e kredive,
rreziqet, oportunitetet, rëndësin e krijimit të një historie të mirë krediti por edhe
pagesash detyrimesh, sigurimin e privatësisë së tyre dhe korrektimin e problemeve
që lindin në një mjedis të tillë kaq të paparashikueshëm.
56
BIBLIOGRAPHY
Dëshmi empirike për Mbretërinë e Bashkuar. Evropian Accounting Review, vol.
13, 2004, pp 465-497.
.AkSIKe, H. [1973]: Statistical predictor identification, in: Ann. Inst. Statist. Math.
22, 203-217.
Altman, E.I., and A. Saunders [1998]: Credit Risk Measurement: Developments
over the Last 20 Years, in: Journal of Banking Finance 21, 1721-1742
.Altman, E.I., and P. Narayanan [2002]: Business Failure Classification Models:
An International Survey, in: E.I. Altman (ed.): Bankruptcy, Credit Risk, and
High Yield Junk Bonds, Oxford, 81-130.
.Anders, U., and A. Szczesny [1998]: Prognose Von
Insolvenzëahrscheinlichkeiten mit
Hilfe Logistischer Neuronaler Netze, in: zfbf 50(10), 892-915.
.Andersen, E.B. [1972a]: The numerical solution of a set of conditional estimation
questions,
in: Journal of the Royal Statistical Society, Series B 34, 42-54.
Anderson, T.W. [2003]: An Introduction to Multivariate Statistical Analysis, 3rd
ed.,Beck, Thorsten, Asli Demirguc-Kunt, and Ross Levine, 2003b, Laë,
Endowments, and Finance, Journal of Financial Economics 70, 137-181.
Beck, Thorsten, Asli Demirguc-Kunt, and Ross Levine, 2005, Law and Firms'
Access to Finance, American Law and Economics Revieë 7, 211-252.
Bertrand, Marianne, Esther Duflo, and Sendhil Mullainathan, 2005, How Much
Should we Trust Differences-In-Differences Estimates, Quarterly Journal of
Economics 119, 249-276.
Black, Bernard, 2000, Political Determinants of Corporate Governance, Oxford:
Oxford University Press.
Djankov, Simeon, Edward Glaeser, Rafael La Porta, Florencio Lopez-de-Silanes,
and Andrei Shleifer, 2003a, The New Comparative Economics, Journal of
Comparative Economics, 595-619.
Djankov, Simeon, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, and Andrei Shleifer, 2003c,
who Owns the Media, Journal of Law and Economics 46, 341-382.
57
Glaeser, Edward, Rafael La Porta, Florencio Lopez de Silanes, and Andrei
Shleifer, 2004, Do Institutions Cause Groëth, Journal of Economic Groëth
9, 271-303.
Hart, Oliver, and John Moore, 1998, Default and Renegotiation: A Dynamic Model
of Debt, Quarterly Journal of Economics 113, 1-42.
Haselmann, Rainer, Katharina Pistor, and Virkant Vig, 2005, Hoë Law Affects
Lending, Mimeo, Columbia Law School.
Jappelli, Tullio, and Marco Pagano, 2000, Information Sharing in Credit Markets:
the European
Experience, working Paper 35, University of Salerno, Italy. Jappelli, Tullio, and
Marco Pagano, 2002, Information Sharing, Lending, and Defaults:
Crosscountry,Evidence, Journal of Banking and Finance 26, 2017-2045.
La Porta, Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer, and Robert Vishny,
1997, Legal Determinants of External Finance, Journal of Finance 52,
1131-1150.
Pagano, Marco, and Tullio Jappelli, 1993, Information Sharing in Credit Markets,
Journal of Finance 43, 1693-1718.
Sapienza, Paola, 2002, The Effects of Banking Mergers on Loan Contracts,
Journal of Finance 57, 329-368.
Stiglitz, Joseph, and Andreë Weiss, 1981, Credit Rationing in Markets with
Imperfect Information, American Economic Review 71, 393-410.
Stulz, Rene, and Rohan Williamson, 2003, Culture, Openness, and Finance,
Journal of Financial Economics 70, 313-349.
Townsend, Robert, 1979, Optimal Contracts and Competitive Markets with Costly
State Verification, Journal of Economic Theory 21, 265-293.
Zingales, Luigi, 2000, In Search of Neë Foundations, Journal of Finance 55,
1623-1654. Black, F., and M. Scholes [1973]: The Pricing of Options and
Corporate Liabilities, in: Journal of Political Economy 81, 637-654.
Blochwitz, S., and J. Eigermann [2000]: Unternehmensbeurteilung durch
Diskriminanzanalyse mit qualitativen Merkmalen, in: Zeitschrift für
betriebsëirtschaftliche Forschung zfbf, Feb 2000, 58-72.
Bock, R.D., and M. Aitken [1981]: Marginal maximum likelihood estimation of item
parameters: Application of an EM algorithm, in: Psychometrika 46, 443-459.
58
Boyle, M., J.N. Crook, R. Hamilton, and L.C. Thomas [1992]: Methods for Credit
score Applied to Slow
Payers, in: L.C. Thomas, J.N. Crook, and D.B. Edelman: Credit Scoring and
Credit Control,
Clarendon Press, Oxford, 75-90. Bozdogan, H. [1987]: Model Selection and
AkSIKe's Information Criterion: The General
Theory and its Analytical Extensions, in: Psychometrika 52(3), 345-370.
Brunner, A., J.P. Krahnen, and M. Ëeber [2000]: Information Production in Credit
Relationships: ON the Role of Internal Ratings in Commercial Banking, CFS
Working
Carey, M. [2001]: Some Evidence on the Consistency of Bank's Internal Credit
Ratings, working paper, Federal Reserve Board.
Carey, M., and M. Hrycay [2001]: Parameterizing Credit Risk Models with Rating
Data, in: Journal of Banking and Finance 25, 197-270.
Chandler, G.G., and J.Y. Coffman [1979]: A Comparative Analysis of Empirical vs.
Judgmental ,Credit Evaluation, in: The Journal of Retail Banking 1(2),
September 1979,15-26.
Howells, Peter, and Khaled Hussein, 1998, The endogeneity of money: Evidence
from the G7, Scottish Journal of Political Economy 45, 329-341.
Huang, Chenliang, 1996, Cong 116 ge da e dai kuan qi ye kan yin hang dai kuan
feng xian yu dui ce (Consider banks' credit risk and counter measures from
116 large amount corporate borrowers - translated by me), Cai Jin Mao Yi (
Finance and Trade) 9, 51-51.
Huang, Juan, and Hongwei Wang, 1999, Ji yu liang jie gui na tui li de xin dai feng
xian ping gu ji cheng zhi neng xi tong (The integrated intelligent system of
analyzing credit risk based on induction and reasoning - tranlated by me ),
Ende der Leseprobe aus 58 Seiten
- Arbeit zitieren
- Valbona Çinaj (Autor:in), 2016, Sistemet e informacionit të kreditit në Shqipëri, München, GRIN Verlag, https://www.grin.com/document/338224
Ähnliche Arbeiten
Kostenlos Autor werden
✕
Leseprobe aus
58
Seiten
Kommentare