Doğadan uzaklaşan, hareketi kısıtlanan, yetersiz ve dengesiz beslenen modern insanın geliştirilen ilaçlar ve tıbbi teknolojilerle yaşam süresi uzasa da diyabet, obezite, kalp hastalığı, yüksek tansiyon, sindirim sistemi sorunları, metabolik sendrom, Alzheimer ve kanser gibi kronik hastalıklara yakalanma olasılığı giderek artmaktadır. Sağlığı ve ekonomiyi olumsuz etkileyen, yaşam kalitesini azaltan en önemli etken yetersiz ve dengesiz beslenme olduğundan son zamanlarda fonksiyonel gıda kavramı ortaya atılmıştır. Vücudun temel besin ihtiyaçları yanında metabolik ve fizyolojik fonksiyonlarını koruyan ve iyileştiren gıdalar, gıda etken maddeleri, son ürünleri ya da kombinasyonları fonksiyonel gıda olarak tanımlanmaktadır. Fonksiyonel gıdaların ortak özellikleri sağlık üzerinde olumlu etki gösteren ve güvenilirliği kanıtlanmış doğal gıdalar olmalarıdır.Kalori ve tuz içeriği düşük, lif ve çoklu doymamış esansiyel yağ asiti oranları yüksek, vitamin, mineral, eser element yönünden dengeli, bağışıklık sistemini koruyan, fiziksel ve mental performansı artıran, genetik yapıya ve hastalıklara spesifik olarak içeriği düzenlenen ürünlerdir.
Çok yakın bir gelecekte fonksiyonel gıda bilimi ziraat, gıda ve genetik mühendisleri, tıp ve veteriner hekimleri ve beslenme uzmanları için önemli bir çalışma alanı olacak, sağlığa ve sağlık ekonomisine önemli bir katkı sağlayacaktır. Fonksiyonel doğal gıdaların yetiştirilmesinde en önemli görev ziraat mühendislerinin olduğundan fonksiyonel gıdalar iyi tanınmalı, her maddenin toksik olabileceği unutulmadan doğru oranlarda tüketimleri sağlanmalı ve güçlü kanıtlar elde etmek için bilimsel çalışmalara liderlik yapılmalıdır. Bu amaçla derlemede tarımsal kaynaklı fonksiyonel gıdalar ve sağlık alanında kullanımı literatür bilgileri eşliğinde tartışılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER: fonksiyonel gıda, tarım ürünleri, sağlık, ekonomi
FONKSİYONEL GIDALAR, SAĞLIK VE EKONOMİ
Y i ğ it Ulukent*
* Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi
ÖZET
Doğadan uzaklaşan, hareketi kısıtlanan, yetersiz ve dengesiz beslenen modern insanın geliştirilen ilaçlar ve tıbbi teknolojilerle yaşam süresi uzasa da diyabet, obezite, kalp hastalığı, yüksek tansiyon, sindirim sistemi sorunları, metabolik sendrom, Alzheimer ve kanser gibi kronik hastalıklara yakalanma olasılığı giderek artmaktadır. Sağlığı ve ekonomiyi olumsuz etkileyen, yaşam kalitesini azaltan en önemli etken yetersiz ve dengesiz beslenme olduğundan son zamanlarda fonksiyonel gıda kavramı ortaya atılmıştır. Vücudun temel besin ihtiyaçları yanında metabolik ve fizyolojik fonksiyonlarını koruyan ve iyileştiren gıdalar, gıda etken maddeleri, son ürünleri ya da kombinasyonları fonksiyonel gıda olarak tanımlanmaktadır. Fonksiyonel gıdaların ortak özellikleri sağlık üzerinde olumlu etki gösteren ve güvenilirliği kanıtlanmış doğal gıdalar olmalarıdır. Kalori ve tuz içeriği düşük, lif ve çoklu doymamış esansiyel yağ asiti oranları yüksek, vitamin, mineral, eser element yönünden dengeli, bağışıklık sistemini koruyan, fiziksel ve mental performansı artıran, genetik yapıya ve hastalıklara spesifik olarak içeriği düzenlenen ürünlerdir.
Çok yakın bir gelecekte fonksiyonel gıda bilimi ziraat, gıda ve genetik mühendisleri, tıp ve veteriner hekimleri ve beslenme uzmanları için önemli bir çalışma alanı olacak, sağlığa ve sağlık ekonomisine önemli bir katkı sağlayacaktır. Fonksiyonel doğal gıdaların yetiştirilmesinde en önemli görev ziraat mühendislerinin olduğundan fonksiyonel gıdalar iyi tanınmalı, her maddenin toksik olabileceği unutulmadan doğru oranlarda tüketimleri sağlanmalı ve güçlü kanıtlar elde etmek için bilimsel çalışmalara liderlik yapılmalıdır. Bu amaçla derlemede tarımsal kaynaklı fonksiyonel gıdalar ve sağlık alanında kullanımı literatür bilgileri eşliğinde tartışılmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER: fonksiyonel gıda, tarım ürünleri, sağlık, ekonomi
1. GİRİŞ
“Tüm maddeler zehirdir. Zehirle ilacın farkı dozdur. Paracelsus, 15. yy”
Gıdalar sağlıklı kalmamızı ve yaşam kalitemizin artmasına sağlayan en temel ihtiyaçlarımızdır. Dünya nüfusunun yaklaşık %20’si küresel açlık indeksinin altında beslenmektedir. Gıdaya rahat ulaşan %80’in metabolizması ise hareketsiz yaşam tarzı, aşırı kalorili, doğal olmayan ve katkılı gıdalarla beslenme nedeniyle sağlığı ve yaşam kalitesini iyileştirmek yerine sadece beden varlığını devam ettirme mücadelesi vermekte, gelişen ilaç ve tıbbi teknolojilerin etkisi ile yaşam süresi uzasa da çoğu çocukluk yaşlarından itibaren tıbbi tedavilerin yetersiz kaldığı birçok kronik hastalıkla karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle diyabet, obezite, kalp-damar hastalıkları, sindirim sistemi sorunları, enflamatuar hastalıklar, metabolik sendrom, Alzheimer, alerjiler, kanser giderek artmaktadır (Hasler, 2002). Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD), Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (UNICEF), Dünya Gıda Programı (WFP), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından 2017 yılında yayınlanan raporda eğer önlem alınmazsa küresel ısınmanın ve artan nüfusun etkisiyle 2030 yılında açlık, yetersiz ve dengesiz beslenmenin etkilerinin büyük olacağı öngörülmüş ve eylem planları oluşturulmuştur (FAO vd., 2017)
Tıp, genetik, biyoloji, mikro moleküler bilim alanlarında ilerlemeler sayesinde gıdaların sağlığı korumada ve iyileştirmede önemli bir unsur olduğu gözlenmiş ve ilk defa Japon bilim adamları tarafından 1980’de fonksiyonel gıda kavramı gündeme gelmiştir. Japonya, bugüne kadar fonksiyonel gıdalar için belirli bir yasal onay süreci belirleyen tek ülkedir. Belirli sağlık kullanımı için gıdalar (Known as Foods for Specified Health Use; FOSHU) olarak bilinen bu yiyecekler, Japon Sağlık ve Refah Bakanlığı'ndan (Japanese Ministry of Health and Welfare) onay belgesi almıştır (Arai, 1996).
Tüm doğal gıdalar fonksiyoneldir. Ancak vücudun temel besin ihtiyaçları yanında metabolik ve fizyolojik fonksiyonlarını koruyan ve iyileştiren doğal gıdalar, gıda aktif maddeleri, son ürünleri ya da kombinasyonları fonksiyonel gıda (functional food) olarak tanımlanır. Bu gıdalar için tıbbi (medifoods), farma (pharmafoods) gıdalar ya da nutrasötikler (nutraceuticals) gibi kavramlar da kullanılmaktadır. Fonksiyonel gıdaların ortak özellikleri sağlık üzerinde olumlu etki göstermeleri, doğal ve güvenilirliğinin bilimsel olarak kanıtlanmış olmaları ve kullanım miktarının kişiye göre uyarlanmış olmalarıdır (Çizelge 1.1). Kalori ve tuz içeriği düşük, lif ve çoklu doymamış esansiyel yağ asiti oranları yüksek, vitamin, mineral, eser element yönünden dengeli, bağışıklık sistemini koruyan, fiziksel ve mental performansı artıran, genetik yapıya ve hastalıklara spesifik olarak diyete eklenen gıdalardır.
Çizelge 1.1. Fonksiyonel gıda içeriklerine örnekler
Düşük kalorili, diyabetik gıdalar
Lif oranı yüksek gıdalar
Protein içeriği yüksek gıdalar
Tuz oranı düşük ya da tuzsuz, diğer mineraller yönünden dengeli gıdalar
Glutensiz gıdalar
Otizme özel gıdalar
Fenilketonüri hastalığı gibi doğuştan metabolizma hastalığına özel gıdalar
Prebiyotik ve probiyotik içeren gıdalar
Östrojen ve androjen metabolizmasını düzenleyen sterolleri ve stanol esterleri içerenler
İmmun modülatör gıdalar
Antioksidan, yaşlanmayı geciktiren, fiziksel ve mental performansı artıran gıdalar
Çoklu doymamış esansiyel yağ asitleri (omega-3, omega-6 ve omega-9) içerenler
Ancak piyasada fonksiyonel olduğu iddia edilen tüm gıdalar bu iddiaları hak edecek kadar sağlam verilerle desteklenmemektedir. Fonksiyonel gıda olarak sağlıkta kullanımının desteklenebilmesi için geniş gruplarda rastgele ve plasebo kontrollü ciddi bilimsel çalışmalara ve kanıtlara ihtiyaç vardır. Ayrıca sağlık sorunlarını tek başına tedavi eden sihirli gıdalar olduğuna ve doğalsa zararsızdır şeklindeki pazar algısına dair toplum bilinçlendirilmelidir (Hasler, 2002). Derlemede bilimsel çalışmalarla sağlık üzerine olumlu etkileri kanıtlanmış tarımsal gıdaları değerlendirmek ve ziraat mühendisleri olarak üretimine katkı sağlamak için yapabileceklerimizi tartışmak amaçlanmıştır.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Tüm dünyada son yıllarda gıda ve sağlık birlikte ele alınmakta ve birçok bilimsel araştırma ile bireysel beslenme formülleri oluşturulmaya çalışılmaktadır. İn-vitro ve in-vivo çalışmalarla özellikle tarım ürünlerindeki biyoaktif maddelerin çoğu belirlenmiş ancak çoğunun optimal dozları netleşmemiştir Fitosteroller, flavonlar, izoflavonlar, karotenoidler, tanenler, siyaninler, antosiyanidinler, terpenoidler, organosülfür, Fenolik asit, Polifenol, kısa zincirli polisakkaritler ve uzun zincirli yağ asitlerinin sağlık üzerinde etkileri olumlu yöndedir (Jonesa, Jewb, 2007). Çalışmada fonksiyonel tarımsal ürünlerinin özellikleri, sağlığa katkısı, hastalıklarda kullanımlarına yönelik bilgiler literatür eşliğinde araştırılmış, sonuçlar ve bizlerin katkılarına yönelik yapılabilecekler tartışılmıştır.
3. TARTIŞMA
“Yiyeceklerinizin ilacınız ve yemeğinizin ilacınız olmasına izin verin. Hipokrat, MÖ 460-375”
Sağlıklı diyet konusunda bitkisel bazlı, lif bakımından yüksek, hayvansal yağ oranı düşük gıdaların önemi giderek daha fazla vurgulanır olmuştur. Fonksiyonel gıdaların büyük çoğunluğu bitkisel kaynaklıdır. Hayvansal fonksiyonel gıdaların en önemlileri omega-3 yağ asiti içeren balıklar, yoğurt gibi fermente süt ürünleri (probiyotikler; laktobasil, bifidobakteri), antikanserojen konjuge linoleik asit (CLA) içeren sığır etidir (Breslow, 2006), (Champagn, vd., 2005), (Hasler, 2002). Bitkisel fonksiyonel gıdalar için 1992 yılında 200 epidemiyolojik çalışmanın gözden geçirilmesi (Block, vd., 1992) ile elde edilen sonuçlar ağırlıklı bitkisel besin tüketenlerin kanser riskinin çok az tüketenlere oranlara yarı yarıya az olduğunu göstermektedir. Bitki ve meyve kaynaklı stanol ve sterollerin kolesterol düşürücü etkileri ile kalp-damar sistemini koruduğu bildirilmiştir.
Bitkisel kaynaklı gıdalar ve etken maddeleri fitokimyasallar olarak adlandırılır. Bitkilerdeki temel etkili fitokimyasal maddeler Çizelge 2.1’de tanımlanmıştır.
Çizelge 2.1. Bitkisel kaynaklı fonksiyonel gıdalar ve etken maddeleri
Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten
[...]
- Quote paper
- Yigit Ulukent (Author), 2019, Fonksiyonel Gıdalar, Sağlık ve Ekonomi, Munich, GRIN Verlag, https://www.grin.com/document/462728
-
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X. -
Upload your own papers! Earn money and win an iPhone X.