Spoleczenstwo Afryki pólnocnej w twórczosci Apulejusza z Madaury

Spis treści

Wstęp 3

I Afrykańskie prowincje w Imperium

II Niewolnicy i wyzwoleńcy

III Ludność wsi

IV Armia

V Ludność miast

VI Posiadacze ziemscy

Zakończenie

Bibliografia

Wstęp

Począwszy od II wieku p.n.e. w administracji Imperium Rzymskiego coraz ważniejszą rolę odgrywają prowincje. Żyzne tereny Afryki Północnej szybko zaczynają być wykorzystywane przez Rzym jako źródło płodów rolnych, głównie zboża, co przyczynia się do wzrostu znaczenia i rozwoju prowincji. Dokumentacja źródłowa pochodząca z terenów dzisiejszego Maghrebu pozwala prowadzić szeroko zakrojone badania nad historią terenów afrykańskich w starożytności, obejmujące zarówno aspekty polityczne jak i społeczne. Źródła jakimi dysponują badacze to szczególnie liczne świadectwa epigraficzne oraz zabytki archeologiczne, jednak równie istotne dla odtworzenia najdawniejszych dziejów Afryki Północnej są dzieła literackie. W okresie, który rozpoczyna się od rządów Hadriana i trwa przez lata panowania dynastii Sewerów, Afryka staje się obszarem, wewnątrz którego toczy się ożywione życie kulturalne, co doprowadzi do narodzin pierwszej prowincjonalnej literatury rzymskiej¹. Jednym z najbardziej znanych twórców afrykańskiego pochodzenia, którego dzieła przetrwały do współczesności jest Apulejusz z Madaury.

Ja zresztą wyznajem publicznie w obecności znakomitego Lolliana Awita, że jestem pół Numidem i pół Getulem². - tak przedstawiał siebie w jednym z utworów, urodzony około 125 r. twórca. Apulejusz przyszedł na świat się w niewielkiej miejscowości Madaura, gdzie dorastał w zamożnej rodzinie urzędnika prowincjonalnego. Naukę rozpoczął w przeżywającej w owym czasie rozkwit Kartaginie, skąd później wyjechał do Grecji, gdzie kontynuował dalszą edukację pod opieką sławnych retorów i filozofów. W czasie studiów odbywał liczne podróże, na co pozwalał mu odziedziczony po ojcu majątek w wysokości około dwóch milionów sestercji. Podczas wypraw poznał wszelkie osobliwości odwiedzanych krajów, a także tajniki misteriów orientalnych kultów, gdyż był głęboko zainteresowany kwestiami religijnymi. Ostatecznie Apulejusz przybył do Rzymu, gdzie pozostał przez kilka lat, próbując swoich sił jako adwokat, jednak nie udało mu się zrobić kariery i postanowił opuścić Wieczne Miasto. Planował udać się do Aleksandrii, wówczas drugiej stolicy antycznego świata, ale jego podróż zakończyła się w okolicach miasta Oea (dzisiejszy Trypolis). Apulejusz chorował i zatrzymał się na jakiś czas w domu zaprzyjaźnionej rodziny Appiuszów, gdzie odwiedził go przyjaciel poznany podczas pobytu w Atenach – Poncjan. Spotkanie całkowicie odmieniło życie literata, który po namowach postanawił zamieszkać w domu rodzinnym przyjaciela wraz z jego matką - Pudenetillą oraz młodszym bratem – Pudensem. Pudentilla już od czternastu lat była wdową, której po tym jak zadbała o zabezpieczenie finansowe synów zaczęło doskwierać samotne życie. Pomimo znaczącej różnicy wieku między Apulejuszem a matką, Poncjan namawiał przyjaciela, aby się z nią ożenił. Mężczyzna uległ namowom, jednak po ślubie stosunek synów do nowego partnera matki znacząco się zmienił. Apulejusz został oskarżony o uwiedzenie Pudentilli za pomocą czarów i postawiony przed sądem. O jego życiu po procesie wiadomo niewiele, prawdopodobnie atmosfera w Oei mu nie służyła i postanowił przenieść się do Kartaginy. Popisy oratorskie zagwarantowały mu przychylność a religijność pozwoliła piastować urząd sacerdos provinciae - głównego zwierzchnika kultu cesarskiego na terenach prowincji. Stanowił powód do dumy dla całej lokalnej społeczności, stawiano mu nawet pomniki. Ostanie lata życia Apulejusza były dostanie i spokojne, dokładna data jego śmierci nie jest znana³.

Większość z przywołanych informacji dotyczących biografii Apulejusza pochodzi z Apologii⁴. Dzieło stanowi zapis mowy obrończej wygłoszonej przez autora prawdopodobnie około roku 158 w Sabratrze, kiedy to w Afryce gościł Klaudiusz Maksym – namiestnik, rozstrzygający sądowe spory⁵. Apulejusz w sądzie reprezentował swoją żonę podczas sporu z Garniuszami, w czasie którego adwokaci przeciwników wykorzystali pogłoski i podstępnie zdobyte dowody przeciwko autorowi, oskarżając go o magiczne zdolności, dzięki którym między innymi miał uwieść swoją obecną żonę i pozbawić jej synów prawa do dziedziczenia majątku⁶. Treść Apologii ilustruje oratorskie zdolności Apulejusza, który w wyszukany sposób bronił się przed stawianymi mu zarzutami. Posługiwał się między innymi swoją znajomością filozofii, której pasjonatem miał być również sędzia, przedstawiając siebie jako uosobienie filozoficznych prawd, a oskarżenia kierowane wobec niego jako atak na całą filozofię. Utwór jest wykorzystywany obecnie przede wszystkim przez historyków zajmujących się magią w świecie antycznym ⁷ , ponieważ autor szczegółowo opisuje rytuały magiczne, których według oskarżycieli miał być uczestnikiem, skupia się na licznych przedmiotach codziennego użytku i ich magicznych właściwościach.

Kolejnym zachowanym dziełem Apulejusza, powstałym prawdopodobnie pod koniec jego życia są Metamorfozy albo Złoty Osioł ⁸ . Utwór liczący jedenaście ksiąg, przedstawia historię Lucjusza - młodego mężczyzny, który przez swoją ciekawość magicznym sposobem został zmieniony w osła. Kiedy próbował odnaleźć antidotum na działanie zaklęcia na dom jego gospodarza napadli zbójcy, grabiąc majątek i zabierając ze sobą zwierzęta gospodarskie, w tym również Lucjusza. Od tej pory bohater w oślej skórze przemierzał równiny Tesalii, próbując odzyskać dawną postać⁹. Po drodze spotykał przedstawicieli różnych warstw społecznych, był świadkiem wielu niecodziennych sytuacji. Metamorfozy są również niezwykle interesującym utworem w warstwie językowej, gdzie autor łączy bogate słownictwo stosowane przez elity z wulgaryzmami charakterystycznymi dla niższych warstw społecznych¹⁰. Utwór Apulejusza ogólnie uznawany jest za antyczną powieść, termin ten jest jednak dużym uproszczeniem. Uczeni próbują także odnaleźć podobieństwa do innych tekstów, należących zwłaszcza do tradycji literatury greckiej. Przypuszcza się na podstawie wzmianki zawartej w Biblotheke Focjusza, że utwór był wzorowany na dziele Lukiana z Patraj, którego skróconą wersję napisał Lukian z Samosat. Na tekście Lukiana z Samosat z kolei miał wzorować się Apulejusz¹¹.

Rozliczne zainteresowania Apulejusza widoczne są także w tematyce innych jego dzieł, z których niewiele przetrwało do naszych czasów. Jednym z nich jest Florida – nieprzetłumaczony do tej pory na język polski zbiór różnorakich fragmentów z przemówień autora, pochodzących prawdopodobnie z okresu jego działalności w Kartaginie¹². W jej tekście wspomina się również o innych, nieznanych dziś dziełach autora takich jak: dialogi, hymny, satyra oraz dzieło o charakterze historycznym¹³. Afrykańczyk miał także podejmować się tłumaczenia licznych prac naukowych z zakresu matematyki, astronomii, medycyny, botaniki i zoologii¹⁴. Znajomość i zainteresowanie filozofią, a w szczególności nurtem platońskim zaznaczyło się w dwóch dziełach: wykładzie O Platonie i Jego poglądach oraz traktacie demonologicznym O bogu Sokratesa¹⁵.

Dzieciństwo i późniejsze lata życia spędzone w Afryce mogły stanowić dla autora Metamorfoz istotne źródło inspiracji. Przyglądając się biografii Apulejusza z Madaury i porównując ją z treścią jego utworów można sformułować tezę, według której informacje zawarte w dziełach Apulejusza odnoszą się do rzeczywistości afrykańskiej, opisując przede wszystkim stan społeczeństwa Afryki II wieku. Jak podaje Fergus Millar badacze formułują taką tezę przez wzgląd zwłaszcza na ostatnią księgę utworu, która nie pojawia się w greckim pierwowzorze i może przedstawiać osobiste doświadczenia autora zainteresowanego żywo kultami misteryjnymi. Fakt ten pozwala przypuszczać, że jeśli w końcowej części utworu autor odwołał się do własnych przeżyć to były one dla niego pomocne także wcześniej. Afryka jako rodzinne strony były najlepiej znane Apulejuszowi i to z nich mógł czerpać wzorce¹⁶. W wypadku Apologii nie ulega wątpliwości, że autor nawiązuje do realiów prowincji. Postać Emiliana – brata byłego męża Pudentilli, jednego z oskarżycieli w procesie, który jest obrzucany licznymi inwektywami przez Apulejusza ma stanowić przykład typowego człowieka spoza Italii, zgodny z panującym wówczas stereotypem. Wierzenia ludności, które szeroko komentuje autor również wiele mówią na temat specyfiki społeczności. W Metamorfozach nawiązania nie są tak bezpośrednie i oczywiste, jednak celem niniejszej pracy będzie potwierdzenie tezy, według której Apulejusz czerpał inspiracje do tworzenia powieści z sytuacji panującej wówczas w jego ojczyźnie. Utwór stanowi specyficzny typ relacji, jednak wobec niedoboru źródeł dotyczących historii starożytnej, zwłaszcza w jej aspekcie społecznym nie można uniknąć sięgania do niekonwencjonalnych typów dokumentacji, do jakich niewątpliwie zaliczyć można fikcyjne dzieła literackie. Zakres pracy będzie obejmował analizę utworów Apulejusza (przede wszystkim Apologii oraz Metamorfoz) pod kątem zawartego w nich obrazu społeczeństwa. Zestawienie informacji obecnych w źródłach posłuży do rekonstrukcji zależności pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi oraz ich wewnętrznej struktury, co pozwoli na stworzenie możliwie syntetycznego przedstawienia afrykańskiej zbiorowości. Aby zarysować szerszy kontekst interpretacyjny przedstawiona zostanie pokrótce historia opisywanych terenów, ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń mających wpływ na kształtowanie się struktury społecznej w rzymskiej Afryce.

Wykorzystywana literatura skupia się wokół dwóch zagadnień: Apulejusza i jego twórczości oraz badań nad dziejami Afryki Północnej w czasach starożytnych. Opracowania na temat literata z Madaury są liczne, zwłaszcza w literaturze anglojęzycznej. Dotyczą zarówno ogólnie Apulejusza i jego życia¹⁷, jak również skupiają się szczegółowo na twórczości: Apologii ¹⁸ oraz Metamorfozach. Uwagę wielu badaczy przyciąga przede wszystkim Złoty osioł, którego tekst był źródłem do powstania licznych prac analizujących świat przedstawiony w powieści ¹⁹ . Na społeczne aspekty twórczości Apulejusza zwraca w swoich badaniach uwagę Juliusz Jundziłł²⁰. Zainteresowanie Afryką Północną wzrosło szczególnie w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, w związku z prowadzonymi na terenach Tunezji badaniami archeologicznymi pod patronatem UNESCO. Ze względu na kolonialną przeszłość terenów w tym okresie powstały głównie prace w języku francuskim²¹, ale także angielskim²². Poza publikacją Davida Cherry'ego Frontier and Society in Roman North Africa²³ nie powstała do tej pory praca zajmująca się w sposób kompleksowy tematyką społeczeństwa afrykańskiego. Zazwyczaj temat ten jest poruszany marginalnie wewnątrz szerszych opracowań dotyczących historii Maghrebu. Zainteresowanie Afryką jest szczególnie widoczne w badaniach Tadeusza Kotuli, których rezultaty zostały opublikowane zarówno w formie popularnonaukowej monografii²⁴ jak i licznych tekstów o charakterze naukowym²⁵. W dalszej części pracy przedstawione zostaną zagadnienia związane życiem społeczności prowincji afrykańskich takie jak: niewolnictwo, struktura armii czy system kolonatu. Większość z poruszanych tematów doczekała się już szczegółowego omówienia w literaturze przedmiotu, która zostanie przedstawiona w poszczególnych rozdziałach. Warta wspomnienia jest książka Apuleius and Africa ²⁶, będąca zbiorem artykułów, odnoszących się do twórczości Apulejusza w kontekście jego afrykańskiego pochodzenia. Autorzy publikacji skupiają się głownie na filologicznym aspekcie utworów twórcy z Madaury, co w związku z tematyką niniejszej pracy ma znaczenie drugorzędne, jednak pozwala umieścić dzieła Apulejusza w szerszym kontekście kulturowym.

I Afrykańskie prowincje w Imperium

W literaturze tradycyjnie termin Afryka Północna odnosi się do terenów od wybrzeża Atlantyku po dzisiejszą Libię, z wyłączeniem Cyrenajki i Egiptu. Tereny dzisiejszego Maghrebu zajmują powierzchnię około 930000 km[2], jednak nawet w okresie największego rozkwitu wielkość terytoriów rzymskich prowincji nie przekraczała 350000 km[2]. Historyczna przeszłość południowej części Maghrebu zamieszkiwanych w starożytności zazwyczaj przez plemiona koczownicze, do których nie docierała kultura rzymska, pozostaje dla historyków zagadką²⁷.

Kierunki rozwoju cywilizacyjnego danych terytoriów często uwarunkowane są przez czynniki klimatyczne. Podobnie w prowincjach afrykańskich specyficzny klimat, rzeźba terenu czy występująca roślinność miały duży wpływ na kształt struktury społeczno-gospodarczej. Wyżynno-górzysty charakter terenów stanowił naturalne granice pomiędzy poszczególnymi prowincjami, a także oddzielał zromanizowane ziemie od barbarzyńskiego świata. Główne pasma górskie to łączące się pomiędzy terenami Numidii i Afryki Prokonsularnej – Atlas Saharyjski i Atlas Tellski. Przestrzeń pomiędzy Atlasami wypełnia stepowa Wyżyna Szottów, której nazwa pochodzi od bagnistych jezior typowych dla tych obszarów. Inną charakterystyczną dla terenów stepowych formą, występującą również na Wyżynie Szottów są uedy – sezonowe strumienie spływające ze zboczy górskich ku kotlinom, które ze względu na wysokie temperatury intensywnie parują, pozostawiając suche łożyska. W czasach starożytnych we wschodniej część płaskowyżu dominowała uprawa oliwki. Innym istotnym czynnikiem wpływającym głownie na strukturę gospodarczą terenów prowincji była hydrologia. W Afryce rzeki były zazwyczaj krótkie i niespławne, a ich wartkie nurty tworzyły głębokie wąwozy na górskich zboczach. Do ważniejszych rzek afrykańskich zalicza się: Subur w zachodnim Maroku, Muluchat, którego nurt oddzielał Mauretanię Cezarejską od Tingitańskiej oraz Chinalaph biegnący wokół pasma Atlasu Tellskiego. Najczęściej wspominaną rzeką, gdy mowa o terenach Afryki był Bagradas. Położony na terenach starożytnej prowincji Prokonsularnej, mierzący około 460 km nurt tej rzeki stopniowo się rozszerzał tworząc w swoim środkowym i dolnym biegu rozległą i żyzną równinę. Dobre warunki do uprawy zbóż sprzyjały tworzeniu latyfundiów w dolinie środkowego Bagradasu. Także klimat afrykański warunkował codzienne życie mieszkańców. Na jego specyfikę miały wpływ zarówno Morze Śródziemne, Ocean Atlantycki jak i sąsiedztwo pustyni saharyjskiej. W Afryce występowały dwie pory roku wilgotna zima i suche, trwające od kwietnia do października, lato. Wybrzeża kontynentu można zaliczyć do śródziemnomorskiej strefy klimatycznej, przesuwając się w głąb lądu klimat stopniowo przechodzi w kontynentalny aż do strefy pół suchej i suchej. Obszary Atlasu Tellskiego były uprzywilejowane pod względem opadów atmosferycznych, deszcze na poziomie 400 mm rocznie wystarczały na potrzeby zlokalizowanych na tych terenach upraw²⁸.

Po klęsce Kartaginy w III wojnie punickiej Rzym wysłał do Afryki komisję złożoną z 10 senatorów, która miała zdecydować o dalszym losie pokonanego miasta. Punicki ośrodek został zrównany z ziemią, a okoliczne terytoria miały zostać zorganizowane w strukturze prowincji. Prowincja Africa obejmowała terytorium 25 tysięcy km[2] w północno-wschodniej części dzisiejszej Tunezji. Południowa granica przebiegała do ujścia rzeki Tusca, północna natomiast wzdłuż Morza Śródziemnego do miasta Thaenae nad Małą Syrtą. Na całej długości rów fossa regia oddzielał nową prowincję od państwa Masynissy. Na stolicę wybrana została Utyka, dawna kolonia fenicka, która wraz z sześcioma innymi miastami przeszła podczas III wojny punickiej na stronę Rzymu. W 122 r. p.n.e. Gajusz Grakchus założył na terenach dawnej Kartaginy kolonię, której nadał imię Iunony. Opinia publiczna uznała to posunięcie za błąd, gdyż powstanie na gruzach zburzonego miasta nie wróżyło dobrze nowemu ośrodkowi. Kolonia nie przetrwała długo, ponieważ osadnicy grakchańscy nie byli w stanie uprawiać obcej ziemi. Ostatnim konfliktem pomiędzy Rzymem a niepodległymi państwami afrykańskimi była wojna z numidyjskim władcą Jugurtą opisywana przez Salustiusza. Walki trwały od 111 r. p.n.e. do 105 r. p.n.e. i zakończyły zwycięstwem wojsk rzymskich. W 103 r. p.n.e. Mariusz zaczął osiedlać na terenach pokonanej Numidii weteranów, przydzielając im działki nad Bagradasem o wielkości 100 jugerów. Afrykańskiej prowincji nie ominęły także konflikty wewnętrzne nękające w I wieku p.n.e. stolicę. W okresie wojen domowych poparcie w Afryce zyskiwali pompejańczycy, po których stronie stanął między innymi numidyjski władca Juba I. Kres wojnom w Numidii położyło zwycięstwo Cezara pod Thapsus, po którym stworzono prowincję Africa Nova ze stolicą w Zamie. Już po śmierci Cezara powstaje Colonia Julia Carthago, którą w późniejszych latach zamieszkiwać będą weterani Oktawiana Augusta. W 27 r. p.n.e. na mocy uchwały senatu oficjalnie powstaje prowincja Afryka Prokonsularna, zarządzana przez prokonsula rezydującego w Kartaginie. Tereny nowej prowincji rozciągają się na wschodzie aż po Cyrenajkę²⁹.

Okres Cesarstwa to czas największego rozwoju prowincji Imperium. August jako nowy władca musiał zdobyć zaufanie ludności i ustabilizować sytuację po latach napięć. Afryka ze względu na urodzajne ziemie, które pozwalały na uprawę zbóż koniecznych do wyżywienia stolicy, była dla cesarza szczególnie ważna. Przykładał dużą wagę do bezpieczeństwa terenów afrykańskich rozbudowując struktury wojskowe, o czym szerzej w rozdziale poświęconym prowincjonalnej armii. W okresie panowania Kaliguli Rzym podporządkował sobie kolejne tereny, tworząc nowe prowincje w Afryce. Klientelni władcy, zależni od stolicy Imperium rządzili Mauretanią od 25 r. p.n.e.. Za panowania Juby II państwo rozwijało się pod względem ekonomicznym, nawiązując liczne kontakty z Italią czy Galią. Sam król był pod dużym wpływem kultury rzymskiej, co było widoczne także w organizacji jego dworu. W 40 r. Ptolemeusz – syn Juby, który przejął władzę po ojcu, został wezwany do Rzymu. Cesarz Kaligula uznał, że system protektoratu nad państwem mauretańskim nie zapewnił wystarczającej ochrony tych ziem, dlatego nakazał zamordować lokalnego króla, aby bezpośrednio przejąć władzę. Możliwe, że zamach na Ptolemeusza był wynikiem spisku koterii wyzwoleńców, które pełniły znaczące role na obu dworach. Dopiero za rządów Klaudiusza, po spacyfikowaniu powstania Edemona, Mauretania została oficjalnie włączona w struktury Imperium. Dawne państwo Juby II podzielono, tworząc dwie prowincje: na wschodzie, obejmującą większe terytorium Mauretanię Cezarejską, ze stolicą w Cezarei oraz mniejszą Mauretanię Tingitańską, której stolicą było miasto Tingi. Epoka Nerona była czasem dalszego wzrostu prowincji afrykańskich. Cesarz włączył ziemie senatorskie z żyznych terenów nad Bagradasem w skład domen cesarskich, co w konsekwencji doprowadziło do buntów arystokracji. Najbardziej dotkliwym był bunt legata III legionu Clodiusa Macera, który w 68 r. wstrzymał dostawy zboża z prowincji, co miało wywołać głód w stolicy. Podkreśla się, że okres rządów dynastii Flawiuszy był przełomowy w dziejach prowincji afrykańskich i wyznaczył kierunki rozwoju na dalsze lata. Konflikty wewnętrzne pojawiały się jedynie na peryferiach. Rozwijały i bogaciły się miasta, zwłaszcza ośrodki portowe, które były kluczowe podczas transportu annony. Czasy Antoninów ocenia się jako złoty wiek dla prowincjonalnej arystokracji. Od II wieku Afryka stawała się klasycznym krajem wielkich majątków ziemskich. W dalszym ciągu intensywnie rozwijał się miasta, których status stale wzrastał. Pozycja elit była na tyle znacząca, że kolejna dynastia sprawująca władzę w Rzymie wywodziła się z prowincji afrykańskich. W historii Afryki odczuwalne były pewne zjawiska kryzysowe okresu III wieku³⁰. Przez wzgląd na temat niniejszej pracy, który chronologicznie zamyka się w ramach II w., dalsza historia prowincji afrykańskich nie będzie tutaj omawiana, ponieważ nie miała znaczącego wpływu strukturę społeczeństwa znanego Apulejuszowi.

Abbildung in dieser Leseprobe nicht enthalten

Mapa 1. Rzymska Afryka od okresu republiki do III wieku n. e.

(źródło: I. M., Burton, Africa in the Roman Empire, Akra 1972.)

II Niewolnicy i wyzwoleńcy

Lucjusz – bohater apulejuszowych Metamorfoz w oślej skórze przemierzał Tesalię, poszukując sposobu, aby powrócić ponownie do ludzkiej postaci. Wielokrotnie zmieniał właścicieli, przybywał do licznych miast i wsi, gdzie mógł uważnie przyglądać się codziennemu życiu mieszkańców. Powieść Apulejusza ma kompozycję szkatułkową, dzięki czemu poza przygodami jakie przeżywał Lucjusz w tok narracji zostają wplecione także inne opowieści zasłyszane przez „osła” i nie związane z fabułą utworu³¹. Taka konstrukcja pozwala w szerokim zakresie przedstawić relacje społeczne, które mimo iż akcja Złotego Osła rozgrywa się w Grecji, według opinii uczonych odzwierciedlają realia życia w prowincjach afrykańskich, rodzinnych stronach autora. Ludność miejska oraz mieszkańcy wsi, a także wielcy posiadacze ziemscy, których życie toczyło się pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi są bohaterami historii opowiadanych przez Lucjusza, mogących stać się źródłem pozwalającym przyjrzeć się strukturze afrykańskiego społeczeństwa. Należy jednak zwrócić uwagę na specyfikę źródła jakim jest powieść, która w konwencję, jako utwór mający bawić odbiorcę, ma wpisaną literacką fikcję oraz elementy satyrycznej przesady, wpływające znacząco na kreację bohaterów pojawiających się na kartach utworu. Nie ma natomiast tego typu wątpliwości w przypadku Apologii, gdzie Apulejusz broni się przed stawianymi mu zarzutami o uprawianie praktyk magicznych, odnosząc się przy tym do realiów życia na prowincji Imperium oraz mentalności jej mieszkańców. Zarówno w Metamorfozach jak i w Apologii poza wolnymi mieszkańcami miast i wsi oraz bogatymi właścicielami ziemskimi istotną rolę odgrywają niewolnicy, będący nieodłącznym elementem struktury całego świata antycznego.

Niewolnictwo według definicji przyjętej w literaturze przedmiotu, wywodzącej się z prawa rzymskiego, to forma zależności, w której jednostka całkowicie podporządkowana jest władzy innej jednostki, a podstawę dla takiej zależności tworzy prawo własności. Niewolnik jest zatem uważany za prywatną własność swojego pana³². System niewolniczy, będący elementem funkcjonowania starożytnych struktur ekonomicznych i społecznych od dawna cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem badaczy. Od przeszło dwustu lat wciąż próbuje się ustalić jaką rolę pełnił oraz jakie były relacje między ludnością niewolną a ich panami. Dotychczas prowadzone badania pozwoliły stosunkowo dobrze poznać zjawisko, jednak wciąż pozostaje wiele niewiadomych oraz kwestii podlegających dyskusji. W XX wieku studia nad system niewolniczym stały się narzędziem propagandy ideologicznej, mającej udowodnić, że walka klas wywodzi się już z czasów starożytnych. Marksistowscy historycy, próbując uzasadnić własną koncepcję dziejów, uznawali pracę niewolniczą za dominującą nad wolną, przypisując innym systemom pracy zależnej ten sam status co niewolnictwu. Takie podejście spotkało się ze sprzeciwem środowisk naukowych i dało asumpt do dyskusji nad problemem niewolnictwa, nie tylko w perspektywie ekonomicznej, ale także społecznej. W latach pięćdziesiątych stworzenia kompendium wiedzy na temat niewolnictwa w świecie grecko-rzymskim podjął się L.M. Westermann³³. Próba ta rozczarowała jednak odbiorców, zarzucających autorowi brak systematycznej koncepcji niewolnictwa oraz pominięcie wielu ważnych zagadnień. W nowszych opracowaniach badacze koncentrują się bardziej na społecznych aspektach życia niewolników³⁴ oraz zagadnieniach związanych z funkcjonowaniem systemu w wybranych prowincjach, w tym także afrykańskiej części Imperium³⁵.

Zarysowanie możliwie kompletnego obrazu roli niewolników w strukturze prowincji afrykańskiej wymaga wielopoziomowej analizy informacji zawartych w antycznych źródłach. Istotne są więc zarówno zajęcia jakie wykonywali niewolnicy, ich życie prywatne oraz stosunek właścicieli do owych "mówiących narzędzi", ale także bardziej pragmatyczne kwestie takie jak pochodzenie oraz liczebność tej najniższej grupy społecznej. Główne źródło informacji w badaniach nad niewolnictwem stanowi materiał epigraficzny. Epigrafika jednak również ma swoje ograniczenia. Liczebność i stan zachowania napisów są często przypadkowe, chociaż w wypadku Afryki Północnej badacze dysponują wyjątkowo dużą ilością materiału, głownie inskrypcji sepulkralnych³⁶. Znaczące jest także to, że wystawienie nagrobka było w starożytności kosztowe i niedostępne dla wszystkich, dlatego epitafia dotyczą zazwyczaj pewnej ograniczonej grupy niewolników: służących w bogatych domach, których standard życia często nie odbiegał znacząco od statusu ludności wolnej. Z wykorzystaniem materiału epigraficznego wiąże się również wiele aspektów metodologicznych. Jednym z istotniejszych jest problem nazewnictwa stosowanego do określenia przedstawicieli stanu niewolniczego. W wypadku wykorzystywania źródeł literackich, takich jak twórczość Apulejusza, stanowiąca podstawę źródłową dla niniejszej pracy, problem nazewnictwa pojawia się marginalnie. Warto jednak sięgnąć do oryginalnej, łacińskiej wersji tekstu w momencie, gdy sformułowania autora przekładu nie są do końca precyzyjne. Zarówno w Apologii jak i w Metamorfozach niewolnice płci żeńskiej określane są jako ancilla ³⁷ lub famula ³⁸ , co jest charakterystyczne dla służby domowej, a w przypadku mężczyzn, niepełniących określonych funkcji w domu pana takich jak: mulio, cubicularius, czy cocus ³⁹ , konsekwentnie pojawia się słowo servus ⁴⁰, nie pozostawiając tym samym wątpliwości, co do przynależności społecznej określanego nim bohatera ^[41] . Należy również wspomnieć, że na kartach dzieł Apulejusza nie występują niewolnicy cesarscy, w niniejszym rozdziale zostaną zatem poruszone jedynie zagadnienia związane z niewolnictwem prywatnym (servi privati) .

Podstawowym pytaniem, na jakie próbują odpowiedzieć uczeni jest problem pochodzenia etnicznego niewolników oraz dróg jakimi przybywali na tereny Imperium, w tym przypadku Afryki Północnej. Istotnym zagadnieniem jest także sposób pozyskiwania niewolnych pracowników. Popularny niegdyś pogląd, według którego Rzym miał toczyć wojny głównie aby nabywać niewolników, zostaje obecnie wyparty przez tezę, w której pozyskiwanie ludności miało być jedynie dodatkową korzyścią, płynącą z prowadzenia walk⁴². Powszechne natomiast było sprowadzanie niewolników z terenów wschodnich, np. Grecji, którzy to niewolnicy zazwyczaj posiadali dodatkowe umiejętności, pozwalające zajmować się określonymi czynnościami w domu. W odpowiedzi na pytania o proweniencję pomocne mogą się okazać badania onomastyczne, których przydatność jest przedmiotem nieustającej debaty⁴³. W przypadku Metamorfoz przyglądanie się imionom bohaterów nie przynosi znaczących rezultatów, mogących świadczyć o ich pochodzeniu etnicznym. W powieści w stosunku do niewolników imiona pojawiają się rzadko i są prawie wyłącznie greckie, jak np.: Photis, Apollonius, Hyprophilus, Greckie pochodzenie imion w tym wypadku jednak nie musi być znaczące, ponieważ można przypuszczać, że jeśli akcja utworu rozgrywa się na terenach Tesalii to autor nadał bohaterom przydomki greckie, dostosowując je tym samym do całości świata przedstawionego. W Apologii, która bezpośrednio relacjonuje afrykańską rzeczywistość II wieku, imiona niewolników pojawiają się jedynie w dwóch przypadkach: w odniesieniu do niewolnika Apulejusza – Themisiona, który miał panu dostarczać ryby, będące przedmiotem o rzekomym znaczeniu magicznym⁴⁴ oraz do chłopca imieniem Thallo, jednego ze świadków w procesie przeciwko autorowi⁴⁵. Powyższe dwa przykłady nie mogą stanowić podstawy potwierdzającej tezę, według której imię jest ściśle związane z miejscem pochodzenia, a zatem ci przedstawiciele warstwy niewolniczej, noszący greckie imiona mieliby być przybyszami ze wschodu⁴⁶. W utworze nie są również podane inne informacje, które mogłyby na to wskazywać. Dodatkowo Tallus prawdopodobnie był niewolnikiem urodzonym w domu swojego pana, gdzie się wychowywał. Chory na epilepsję chłopak był przez właściciela otoczony szczególną opieką, został wysłany na wieś, aby tam mógł żyć spokojniej. Nie wiadomo jednak czy ta szczególna troska w stosunku do dziecka wynikała faktycznie z dbałości o jego zdrowie i samopoczucie, czy może była powodowana lękiem przed możliwością zarażenia chorobą, przejawianym przez innych niewolników, zamieszkujących domostwo, którzy unikali kontaktów z chłopcem⁴⁷. Jest to tym samym przykład na przynajmniej częściowy udział niewolników urodzonych w domach pana w ogólnej strukturze klasy niewolniczej. Nie można jednak na tej podstawie sądzić, że "hodowla niewolników", opisywana zgodnie z konwencją w sposób przerysowany w Satyrykonie Petroniusza, gdzie w majątku wyzwoleńca Trymalchiona miało przyjść na świat jednego dnia 40 dziewczynek i 30 chłopców⁴⁸, była podstawowym sposobem pozyskiwania pracowników na terenach afrykańskich. Niemniej można przypuszczać, że dzieci urodzone ze związków niewolniczych posiadały pewien szczególny status. Miejsca pozyskiwania niewolników takie jak targi niewolników są przez Apulejusza wspomniane dwukrotnie. Pierwszy raz ponownie w kontekście choroby młodego Tallusa, gdy autor mowy obrończej wspomina, że na targach niewolniczych wykorzystuje się rozgrzany kamień gagad, który miał wywoływać wstrząsy epileptyczne, aby sprawdzić czy niewolnicy są zdrowi⁴⁹. Wzmianka ta może stanowić jedynie przykład licznych i wyszukanych prób jakim poddawano niewolników by sprawdzić czy będą odpowiedni do służby w domu pana. Gdy Lucjusz trafił do grupy ulicznych żebraków, obnoszących po miastach posągi bogini syryjskiej, spotkał młodego towarzysza niedoli, którego właściciele wykorzystywali jako trębacza podczas swoich przedstawień. Chłopak miał zostać kupiony na targu niewolników za niewielką sumę⁵⁰, co oznacza, że mimo iż posiadał dodatkowe umiejętności gry na trąbce nie był wiele wart. Nieokreślona dokładnie cena za chłopaka, nie mogła być wygórowana, biorąc pod uwagę status majątkowy jego właścicieli. Można zatem przypuszczać, że posiadanie niewolnika było w zasięgu możliwości ludzi dysponujących także niewielkimi środkami pieniężnymi.

Bardzo istotnym zagadnieniem z punktu widzenia struktury społecznej w prowincjach afrykańskich jest ustalenie liczebności najniższej warstwy społecznej, jaką byli niewolnicy. Popularny w nauce i często powielany pogląd mówi, że udział ludności niewolniczej w społeczeństwie był ograniczony. Rolnictwo, będące głównym źródłem dochodów w Afryce Północnej opierać się miało przede wszystkim na pracy kolonów i robotników najemnych, minimalizując przy tym udział niewolników⁵¹. Podkreśla się również fakt, że Afryka dysponowała pewnymi strukturami gospodarczymi, wypracowanymi przez miejscową ludność jeszcze zanim dotarli na te tereny Rzymianie. Nie istniała wobec tego potrzeba przeszczepiania rzymskich tradycji pracy niewolniczej na zajęte ziemie w aż tak wysokim stopniu⁵². W sprzeczności do tych tez pozostają jednak źródła literackie, przede wszystkim twórczość Apulejusza. Najbardziej znana informacja, obrazująca rozmiar zjawiska niewolnictwa na terenach prowincji dotyczy żony Apulejusza - Emilii Pudentilli. Podczas procesu sądowego, w którym twórcę z Madaury oskarżano o magię jednym z zarzutów przedstawianych przez oskarżycieli była chęć uwiedzenia starszej kobiety przy użyciu praktyk magicznych, aby dzięki temu zagarnąć znaczny majątek jakim dysponowała, a tym samym pozbawić jej synów z pierwszego małżeństwa możliwości dziedziczenia spadku. Autor Apologii próbuje odpierać stawiane mu zarzuty twierdząc, że to on namawiał żonę aby poza pieniędzmi, z których na posag miała zachować jedynie 300 tysięcy z szacowanego na 4 miliony sestercji majątku, przekazała także synom już za swojego życia część dóbr materialnych: najbardziej żyzne pola, liczne płody rolne, ogromną posiadłość wysokiej wartości oraz nie mniej niż 400 niewolników⁵³. Fakt, że przeznaczona dla synów liczba niewolników była jedynie jakąś częścią ze znacznego majątku Pudentilli pozwala przypuszczać, że ich ogólna ilość w jej posiadłości liczyła się w tysiącach⁵⁴. Tak duża liczba mówiących narzędzi wiąże się z profilem gospodarstwa, którego właścicielką była kobieta, zajmującego się prawdopodobnie hodowlą bydła, dość popularną w rejonach afrykańskich, o czym może świadczyć wzmianka o bydle wysokiej klasy, które również wraz z pozostałymi dobrami matka miała przekazać synom. Adwokaci Sycyniusza Emiliana - brata zmarłego pierwszego męża Emilii Pudentillii w toku rozprawy oskarżają filozofa z Madaury także o to, że gdy przybył do miasta Oea posiadał tylko jednego niewolnika, co miało być czymś niezwykłym, świadczącym o słabej kondycji majątkowej, którą w przyszłości oskarżony chciał poprawić bogato się żeniąc. Posiadanie jednego niewolnika miało być traktowane również jako synonim skąpstwa⁵⁵. Apulejusz odpiera te zarzuty mówiąc, że posiadanie małej ilości sług jest właściwe ludziom, którzy w życiu cenią sobie bardziej rozwój intelektualny niż doczesne wygody, tym samym uznając, że większość ludzi dobrze sytuowanych posiada sporą świtę niewolników. Podobnie jako biednego, ale przede wszystkim skąpego człowieka przedstawia Lucjusz swojego gospodarza, u którego gościł w mieście Hypate, gdzie w domu wszystkimi czynnościami musiała zajmować się jedna tylko służąca - Fotis⁵⁶. Sam Apulejusz zwracając się do człowieka samodzielnie uprawiającego rolę, wydaje się być zdziwiony tym faktem, co jest dowodem na to, że korzystanie z pracy niewolniczej uważał za nieodzowny element posiadania gospodarstwa rolnego⁵⁷. Natomiast w innych domostwach, w których przebywał Lucjusz ilość niewolników była zdecydowanie większa, co jest widoczne w części tekstu, kiedy podczas uczty jeden z służących informuje pana o obecności w jego majątku psa zarażonego wścieklizną, który miał pogryźć wielu niewolników⁵⁸. Innym źródłem literackim, pozostającym w podobnej do Metamorfoz konwencji satyryczno-przygodowej, również określanym mianem antycznej powieści, jest wspomniany już wcześniej Satyrykon Petroniusza, powstały prawdopodobnie w I wieku⁵⁹. W tym utworze także występuje wzmianka dotycząca skali niewolnictwa na terenach prowincji afrykańskich. Bohaterowie powieści przybywają do Krotony, gdzie chcąc się łatwo wzbogacić poprzez fałszywe interesy muszą wymyślić dla siebie nową tożsamość. Jeden z nich podaje się za bardzo bogatego człowieka, który stracił w tragicznych okolicznościach cały dobytek. Jego wielkość tak opisuje autor:

[...]

¹ S. Mattiaci, Apuleius and Africitas, [w:] Apuleius and Africa, Nowy Jork 2014, s. 87.

² Apulejusz z Madaury, Apologia, czyli w obronie własnej księga o magii, tłum. Jan Sękowski, Warszawa 1975, 23.24.

³ J. Parandowski, Rzecz o Apulejuszu, [w;] Metamorfozy albo Złoty Osioł, Lwów 1925.

⁴ Apulejusz z Madaury, Apologia

⁵ C. F. Norena, Authority and Subjectivity in the "Apology", [w;] Apuleius and Africa, Nowy Jork 2014, s. 36.

⁶ Ibidem.

⁷ Patrz m.in.: K. Bradley, Law, Magic and Culture in the "Apologia" of Apuleius, [w:] Phoenix, nr 51 (1997) 2.
T. Sapota, Magia i religia w twórczości Lucjusza Apulejusza z Madaury, Kraków 2001.

⁸ Apulejusz z Madaury, Metamorfozy albo Złoty Osioł, tłum. Edwin Jędrkiewicz, Warszawa 1999.

⁹ B.C. Dietrich, The Golden Art. of Apuleius, [w:] Greece & Rome 13/2, s. 189-190.

¹⁰ F. Millar, The World of "T'he Golden Ass", [w:] The Journal of Roman Studies, vol. 71 (1981), s. 67.

¹¹ T. Sinko, Wstęp, [w] Apulejusz z Madaury, Metamorfozy albo Złoty osioł, Wrocław 1953, s. LXXXIX.

¹² S.J. Harrison, Apuleius: A Latin Sophist, Nowy Jork 2004, s.46.

¹³ Apulejusz z Madaury, Florida, tłum. Harold Butler, Oxford 1909, 20.

¹⁴ H. Butler, Introduction, [w;] Florida, tłum. Harold Butler, Oxford 1909.

¹⁵ M. Szymański, Przedmowa, [w;] Metamorfozy albo Złoty Osioł, tłum. Edwin Jędrkiewicz, Gdańsk 2000.

¹⁶ Millar F., The World of "The Golden Ass", [w:] The Journal of Roman Studies, vol. 71 (1981),s. 63-75.

¹⁷ Harrison S.J., Apuleius: A Latin Sophist, Nowy Jork 2004.

¹⁸ M. Parsil, Aristotelian Influence in the "Apology" of Apuleius, Michigan 1970.

¹⁹ R. Carver, Protean Ass. "The Methamorphoses" of Apuleius from Antiquity to the Renaissance, Nowy Jork 2007.
G. Sandy, The Greek World of Apuleius, Leiden 1997.

²⁰ J. Jundziłł , Rodzina rzymska w czasach prosperity i przemian ideowych II wieku: Apulejusz, Fronton, Marek Aureliusz i Tertulian, Bydgoszcz 1997;
Idem, Rodzina jako środowisko wychowawcze w „Metamorfozach” Apulejusza z Madaury [w :] Rodzina a wychowanie, ciągłość i zmienność na przestrzeni wieków, Bydgoszcz 1995, s. 37 – 60;
Idem, Metamorfoza stosunku do mężczyzn. Apulejusz o mężczyznach odpowiedzialnych za patologiczne sytuacje w rodzinie, [w:] VOX PATRONUM 34 (2014) t. 62.

²¹ G. Picard, La Civilisation de l' Afrique romaine, Poln 1959.

²² S. Broughton, T. Rober., The Romanization of Africa Proconsularis, Nowy Jork 1968.
A. Graham, Roman Afric a, Freeport 1971.

²³ D. Cherry, Frontier and Society in Roman North Africa, Oxford 1998.

²⁴ T. Kotula, Afryka Północna w starożytności, Wrocław 1972.

²⁵ T. Kotula , Afrykańskie municypia i kolonie, [w:] Rzymska Afryka Północna. Scripta minora Tadeusza Kotuli, Kraków 2016, s. 33 – 68;
Idem, Mauretania mancipia negotiatur. Z problematyki niewolnictwa w okresie późnego cesarstwa rzymskiego, Acta Universitatis Wartislaviensis No 929, Antiquitas XIII, Wrocław 1987, s. 37 – 49;
Idem, Stosunki społeczno-gospodarcze w afrykańskich saltus w I-II w., [w:] EOS nr 47. 139 – 174;
Idem, Studia nad problemem afrykańskiej annony, [w:] Przegląd Historyczny, t. XLIX, Warszawa 1958, s. 1 – 20.

²⁶ Apuleius and Africa, B. T. L ee, E. Finkelpearl, L. Graverini (red.), Nowy Jork 2014.

²⁷ D. Cherry, Frontier and Society in Roman North Africa, Oxford 1998, s. 4-9.

²⁸ P. Romanelli, Storia delle province romane dell’ Africa, Rzym 1959, s. 36 – 50.

²⁹ A. Graham, Roman Africa, Nowy Jork 1902, s. 19 – 55.

³⁰ Ibidem, s. 103 – 155.

³¹ E. Jędrkiewicz, Przedmowa [w:] Metamorfozy albo Złoty Osioł, Warszawa 1998, s. 8.

³² I. Bieżuńska-Małowist, M. Małowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987, s.7.

³³ W. L. Westermann, The Slave System of Greek and Roman Antiquity, Filadelfia 1995.

³⁴ L. Schumacher, Niewolnictwo antyczne. Dzień powszedni i los niewolnych., tłum. B. Mrozewicz, Poznań 2005.

³⁵ T. Kotula, Mauretania mancipia negotiatur. Z problematyki niewolnictwa w okresie późnego cesarstwa rzymskiego, Acta Universitatis Wartislaviensis No 929, Antiquitas XIII, Wrocław 1987, s. 37-49.
M. Pawlak, Niewolnicy prywatni w rzymskiej Afryce w okresie wczesnego Cesarstwa, Wrocław 2002.

³⁶ Szerzej o stanie zachowania materiału epigraficznego w: J. Bodel, Świadectwa epigraficzne. Historia starożytna w świetle inskrypcji., tłum. A. Baziór, Poznań 2008. Dokładniej o tematyce afrykańskiej także: P. Mac Kendrick, The North African Stones Speak, Londyn 1980.

³⁷ Apul., Metam., 1. 21, 23; 2.24.

³⁸ Ibidem 2.6.

³⁹ Ibidem 9.2.

⁴⁰ Ibidem 3.27; 8.22; 9.17; 10.4.
Apul., Apol., 33; 92.

⁴¹ Wyjątkiem, w którym zostaje użyte słowo puer w stosunku do niewolnika, jest fragment Apologii, gdzie mowa o chorym na epilepsję niewolniku, mającym świadczyć w procesie Apulejusza. Prawdopodobnie należał on do określonej grupy niewolników urodzonych w domu pana (określany często w źródłach jako verna), o których szerzej w dalszej części pracy.

⁴² I. Bieżuńska - Małowist, M. Małowist, op.cit., s. 48.

⁴³ A. Łoś, Cognomen a pochodzenie etniczne niewolników i wyzwoleńców. Studium inskrypcji pompejańskich, Acta Universitatis Wartislaviensis No 809, Classica Wartislaviensia XI, Wrocław 1987, s. 55-66.

⁴⁴ Apul., Apol., 33.

⁴⁵ Ibidem 44.

⁴⁶ T. Frank, Race mixture in the Roman Empire, [w:] American Historical Review XXI 1916, s. 689 – 708.

⁴⁷ Apul. Apol., 44.

⁴⁸ Petroniusz Arbiter, Satyrikon, tłum. Leszek Wysocki, Kraków 2011, 53. 6.

⁴⁹ Apul., Apol., 45.

⁵⁰ Apul., Metam., 8.26.

⁵¹ G. C. Picard, La civilisation de l'Afrique romaine, Paryż 1990, s. 148-149.

⁵² C. R. Whittaker, Rural labour in three Roman provinces, [w:] Non Slave Labour in the Greco-Roman World, Cambridge 1980, s,79.

⁵³ Apul., Apol., 93.

⁵⁴ E. Fantham, Aemilia Pudentilla: or te wealthy widow's choice [w:] Women in Antiquity. New Assessments, Nowy Jork 1995, s. 220 – 232.

⁵⁵ Apul., Apol., 25.

⁵⁶ Apul., Metam., 1.21.

⁵⁷ Apul., Apol., 17.

⁵⁸ Apul., Metam., 9.2.

⁵⁹ Petroniusz Arbiter, Satyrikon, tłum. Leszek Wysocki, Kraków 2011.