Przedstawienia królowych Amazonek na wazach greckich

Spis treści

1. Wstęp

2. Amazonki w literaturze

3. Przedstawienia królowych na wazach

a. Andromache

b. Pentesileja

c. Antiope

d. Hippolita

4. Analiza zmian w przedstawieniach

5. Zakończenie

6. Katalog zabytków

7. Bibliografia.

1. Wstęp.

Poniższa praca dotyczyć bedzie przedstawień królowych Amazonek w greckim malarstwie wazowym. Celem pracy jest analiza tych przedstawień pod kątem ubioru, uzbrojenia, przedstawionych sytuacji, zachowań czterech królowych – Andromachy, Antiope, Hippolity oraz Pentesileji. Zbadane zostaną również zmiany w wizerunkach wyżej wymienionych kobiet zachodzące w czasie.

Analizie poddane zostaną 34 wazy pochodzące ze zbiorów muzealnych muzeów takich jak: British Museum, Metropolitan Museum of Art, Museum of Fine Arts w Bostonie, Luwr, Staatliche Antikensammlungen w Monachium, Muzeum Narodowe w Berlinie, Museum für Kunst und Gewerbe w Hamburgu, Fitzwilliam Museum, Museo Nazionale di Spina, Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach, Musee Condee w Chantilly czy Ashmolean Museum. Bardzo pomocna w tworzeniu katalogu była także witryna www.beazley.ox.ac.uk. Wszystkie z wybranych waz są zachowane w stanie odpowiednim do interpretacji dekoracji malarskich. Pod uwagę nie były brane wazy zachowane fragmentarycznie ani uszkodzone w stopniu, który znacząco utrudniał ich analizę. Pominięto także wazy, których zdjęcia są niedostępne na internetowych witrynach muzeów, a autorce nie udało się dotrzeć do nich w żadnych opracowaniach.

W analizie zebranego materiału bardzo pomogły katalogi muzealne tworzone przez archeologów oraz historyków sztuki a także prace poświęcone greckiemu malarstwu wazowemu. Są to m.in. katalogi Corpus Vasorum Antiquorum, katalogi muzealne British Museum oraz Metropolitan Museum of Art a także praca M. L. Bernhard Greckie malarstwo wazowe. Kluczowe dla zrozumienia przedstawień królowych były również prace dotyczące mitologii oraz źródła antyczne i bizantyjskie. Bardzo przydatne okazały się książki A. Masłowskiej – Nowak Amazonki – greckie źródła literackie do historii mitu, Pierre’a Grimmala Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Roberta Gravesa Mity greckie czy Zygmunta Kubiaka Mitologia Greków i Rzymian. Pomocne w zebraniu informacji dotyczących Amazonek były prace pisarzy antycznych, tj. Strabona Geografia i Diodora Sycylijskiego Biblioteka Historyczna.

Zakres chronologiczny pracy zawężony został ze względu na datowanie zebranych w katalogu waz na VI – IV w. p.n.e. Wszystkie wazy, zebrane w muzeach w wielu miejscach na świecie powstały w greckich miastach takich jak Ateny. Większość waz w katalogu jednak jako miejsce produkcji ma wskazaną Attykę lub brak jest na ten temat informacji, ponieważ katalogi muzealne nie podają jednoznacznych wiadomości. W katalogu brak jest także w niektórych miejscach danych dotyczących malarza, który wykonał dane przedstawienie, dokładnych wymiarów wazy, miejsca odnalezienia naczynia, a w jednym przypadku nawet datowania. Autorka nie była w stanie tego określić ze względu na niepełne informacje zawarte na stronach muzealnych, w katalogach muzealnych czy w katalogu internetowym www.beazley.ox.ac.uk.

Praca podzielona została na część opisową waz zebranych w katalogu, oraz krótką część porównującą i podsumowującą zebrane informacje. Część opisowa poprzedzona została rozdziałem poświęconym Amazonkom w źródłach literackich. Rozdział ten jest według autorki kluczowym dla zrozumienia przedstawień, które opisane zostały w dalszej części pracy. Na końcu umieszczona została bibliografia, a także katalog zabytków, stanowiący bazę źródłową tejże pracy.

2. Amazonki w literaturze.

Mit o Amazonkach sięga VIII wieku p.n.e., kiedy po raz pierwszy wspomina o nich Homer w „Iliadzie”. Od tego czasu historie dotyczące spotkań z tymi kontrowersyjnymi dla ówczesnych Greków kobietami stają się bardzo popularne. Opisuje się również ich naturę, obyczaje czy toczone przez nie walki. Warto zauważyć, że owa tematyka jest popularna nie tylko w czasach świetności Grecji. Do mitu sięgają również pisarze rzymscy oraz bizantyjscy a nawet arabscy (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 6, 139). W czasach nowożytnych historia Amazonek nadal pozostaje żywa, choć nie cieszy się już tak wielką popularnością jak wcześniej.

Jak już zostało wspomniane, po raz pierwszy o Amazonkach pisze Homer w „Iliadzie”, jest to jednak jedynie wzmianka o kobietach „wrogich mężom”. Wg. kilku homerowych wersów (Homer Iliada III, 184 - 190; VI, 186), Amazonki miały stanowić plemię, które odgrywało ważną rolę militarno – polityczną w Azji Mniejszej w czasach młodości Priama jeszcze przed wojną trojańską (czyli na przełomie XIII i XII wieku p.n.e.).

Amazonki w mitologii greckiej przedstawiane są jako wojownicze plemię kobiet, najczęściej wywodzące się od boga wojny Aresa oraz nimfy Harmonii (pisze o tym Ferekydes z Aten czy Apollonios)(Z. Kubiak 1997, s. 307). Już w tym aspekcie jednak zauważa się różne rozbieżności – autorzy przerzucają się komentarzami na temat boskiego lub ziemskiego pochodzenia wojowniczek. W dziele „Epitome Vaticana” oraz w twórczości Jana Tzetzesa pojawia się imię Otrere, która miała być matką Pentesileji, Antiope, Melanippy i Hippolity, zrodzonych ze związku z Aresem (F. M. Bennett 1912, s. 4). Za ich matkę uchodzi również Amazo (córka Efezy, pierwszej kapłanki w świątyni Artemidy w Efezie) – piszą o tym Herodian oraz Stefan z Bizancjum. W tym przypadku za ojca również uznaje się boga wojny Aresa. Odosobniony pozostaje Mikołaj z Miry, który twierdził, że Amazonki pochodzą od Ateny i Aresa (Mikołaj z Miry Progymnasmata VI, 11 za A. Masłowska – Nowak 1990, s. 40). Inni pisarze starali się im przypisać pochodzenie od Sauromatów (np. Efor z Kyme, ale u tego autora Sauromaci występują jako zupełnie inne plemię, niż to, o którym pisał Herodot, o czym wspomniane jest dalej), albo wiązali ich ze Scytami (np. Dionizjos Periegetes lub Appian) lub z Hunami (Prokopiusz z Cezarei)(A. Masłowska –Nowak 1990, s. 41). Jak widać w większości przypadków czyny i obyczaje kobiet starano się wytłumaczyć boskim rodowodem. Jak pisał Mikołaj z Miry – „Czyny były rękojmią pochodzenia, ten, kto ich dokonywał, był ich sprawcą, tak że gdyby nawet nikt z poetów nie wymyślił, że pochodzą one [Amazonki] od Aresa, to widząc ich dokonania łatwo ustaliłby ich pochodzenie.” (Mikołaj z Miry Progymnasmata VI, 11 za A. Masłowska – Nowak 1990, s. 40).

Większość źródeł podaje, że stroniły one od mężczyzn, spotykając się z nimi jedynie w celu podtrzymania własnego rodu bądź wykorzystywały ich jako swoich niewolników. W literaturze określa się je jako „nienawidzące mężczyzn” lub „równe mężczyznom” (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 64). Herodot natomiast pisał, że związały się ze scytyjskimi mężczyznami i spłodziły dzieci. Kiedy Scytowie zaproponowali, aby kobiety zamieszkały wśród nich i stworzyły z nimi rodziny, te odmówiły zaznaczając wyraźnie, że różnią się od kobiet jakie do tej pory znali i nie byłyby w stanie żyć pośród nich. W zamian za to zaproponowały, żeby mężczyźni odebrali swoją część majątku i osiedlili się wraz z nimi w innym miejscu (Herodot Dzieje ks. IV za S. Hammer 1959, s. 313 – 316). Hellanikos z Mityleny cytowany przez Jana Tzetzesa twierdził, że Amazonki nie mogą związać się z żadnym mężczyzną zanim nie wsławią się na polu bitwy, Lizjasz z kolei pisał, że najpierw musiały zabić kilku wrogów (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 46).

Niektóre źródła podają, że miały one okaleczać dzieci płci męskiej oślepiając je lub okulawiając (Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna II, 45, 3). Miało to na celu powstrzymanie chłopców przed zemstą za zabicie ich ojców. Autorzy innych źródeł uważali, że zabijały nowonarodzonych chłopców, zostawiając przy życiu jedynie dziewczynki (P. Grimmal 2009, s. 26). Ksantos z Lidii pisze, że chłopcom wyłupywano oczy. Natomiast Strabon wspomina, że dzieci płci męskiej matki oddawały ojcom na wychowanie (Strabon Geografia XI, 5, 1).

Powszechnie uznaje się, że nazwa „Amazonka” wywodzi się z greki - ἀμαζών(amazṓn), czyli ta, która nie ma piersi. Wynikać to miało z tego, że kobiety wypalały lub obcinały małym dziewczynkom obie lub jedną pierś (prawdopodobnie prawą), aby łatwiej było im posługiwać się łukiem i włócznią (P. Grimmal 2009, s. 26). Źródła ikonograficzne jednak nie potwierdzają tego założenia. Kwestia ta zainteresowała w starożytności tylko kilku autorów i to dosyć późno, bo w II w p.n.e., kiedy nazwa była już powszechnie znana w literaturze. Stąd mogły wziąć się różne poglądy na etymologię słowa – twierdzono bowiem, że mogło ono wiązać się też z karmieniem niemowląt m.in. jaszczurkami, a nie piersią lub ze zwyczajem zbierania zboża w przepaski albo najprościej wywodzono je od imienia matki Amazonek – Amazo (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 74).

Dosyć zagadkowe jest także umiejscowienie ojczyzny Amazonek. Analizując „Iliadę” Homera można wnioskować, że uważał on Azję Mniejszą za ich ziemię ojczystą. Tę tezę potwierdzają w późniejszym czasie inni twórcy greccy czy bizantyjscy, nie są jednak zgodni, co do dokładniejszej lokalizacji. Najczęściej w literaturze matecznikiem Amazonek jest miasto Temiskyra nad rzeką Termodont, którą autorzy umiejscawiają na południe od Morza Czarnego, w północnej części Azji Mniejszej (m.in. Hekatajos z Miletu, Hegias z Trojdzeny, Diodor Sycylijski, Strabon, pseudo – Apollodor, Arrian czy Pauzaniusz)(A. Masłowska – Nowak 1990, s. 34 – 35). Niektórzy Termodont umiejscawiają na zboczach Kaukazu (np. Plutarch, Prokopiusz z Cezarei czy Jan Zonaras). Jeszcze inne źródła wskazują na ojczyznę Amazonek na zboczach Kaukazu, ale nie wymieniają już nazwy rzeki Termodont – pisze o tym Ajschylos, jako ich sąsiadów wskazuje m.in. Scytów. Strabon napomina, że Amazonki zostały wygnane z Temiskyry i stamtąd udały się w góry Kaukazu (Strabon Geografia XII, 3, 20 – 24). Herodot, jak już wcześniej było wspomniane, jako pierwszy łączy kobiety z plemionami Scytów. Pisze, że mieszkały one nad Termodontem, ale tam w bitwie z Hellenami dostały się do niewoli. Wymordowały swoich panów na statku i po tułaczce zamieszkały w pobliżu Jeziora Meockiego nad rzeką Tanais (dzisiaj Don) wraz z zamieszkującymi tam Scytami – tak też miało powstać plemię Sauromatów (S. Hammer 1959, s. 313 – 316). Izokrates wspomina, że Scytowie pod wodzą Amazonek wyprawili się na Attykę. Także Mikołaj z Damaszku lokalizuje waleczne kobiety nad Jeziorem Meockim, ale już nie w otoczeniu Scytów. Również Libia pojawia się jako ojczyzna Amazonek – Diodor z Sycylii uważał zresztą, że plemię kobiet z nad Termodontu nie było jedynym plemieniem Amazonek. O plemieniu z Libii pisał tak: „Wielu ludzi uważa, że w rzeczywistości istniały tylko te Amazonki, które mieszkały w okolicy Termodontu nad Pontem. Prawda jednak jest inna, o wiele wcześniej bowiem Amazonki z Libii dokonały znakomitych czynów.” (Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna III, 52, 1 za A. Masłowska – Nowak 1990, s. 20). Grecki uczony Zenotemis natomiast jako jedyny umieszczał je w Etiopii. Chronologicznie bliski Homerowi autor – Arktinos z Miletu – wspomina w swojej pracy o kolejnej królowej, Pentesileji, twierdząc, że była ona Traczynką (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 34 – 35). Ze względu na to, że istnieje kilka teorii dotyczących pochodzenia Traków, nie wiadome jest, czy Pentesileja stanowiła część ludu zamieszkującego w VIII/VII wieku p.n.e. Półwysep Bałkański (wg. teorii, że Trakowie są ludem autochtonicznym), czy może przynależała do tego ludu jeszcze zanim pojawił się on w nadmienionym miejscu (wg. tej teorii Trakowie mieli przybyć na półwysep na przełomie X i IX wieku p.n.e. i podbić lub wymieszać się z miejscową ludnością).

Podsumowując powyższy wywód, do końca wieku V p.n.e. w literaturze pojawią się siedziby Amazonek w Tracji, Temiskyrze nad Termodontem, na Kaukazie i nad Jeziorem Meockim. W II w. pojawia się jeszcze Libia i Etiopia i od tego czasu wszyscy autorzy podają już tylko inne warianty lub uściślenia dotyczące ojczyzny Amazonek (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 35).

Literatura antyczna przytacza kilka imion królowych Amazonek – Antiope (Apollonios z Rodos), Antianejra (Diogenianos), Hippolita (np. Plutarch), Melanippe (np. Jan Tzetzes), Pentesileja (np. Arktinos z Miletu), Lysippe (pseudo – Plutarch), Myrine (Donizjos Skytobrachion), Otrere (Apollonios z Rodos) czy Talestris (np. Diodor z Sycylii). Pisze się o nich o jako najdzielniejszych i najbardziej mężnych wśród pozostałych, są najlepszymi dowódcami, wyróżniają się ponadprzeciętną inteligencją (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 51). Nie wszystkie jednak mają swoje przedstawienia w malarstwie wazowym. We współczesnych zbiorach muzealnych znajduje się skromny ułamek twórczości antycznych garncarzy i współpracujących z nimi malarzy. Z tego powodu mamy dziś świadomość, iż obecnie dysponujemy tylko niewielką częścią dawnych wyobrażeń postaci mitologicznych, w tym królowych amazonek. Dodatkowo, sytuację utrudnia brak napisów na wazach, przez co uczonym nie zawsze udaje się identyfikować przedstawiane postacie.

Jedną z pierwszych wzmianek, która wspomina jedną z władczyń jest zapis Hegiasa z Trojdzeny. Pisze on o Antiope, która zdradziła swój lud, kiedy Herakles chciał zdobyć stolicę Amazonek – Temiskyrę. Antiope miała zakochać się w towarzyszu Heraklesa, Tezeuszu, i wydać miasto z własnej woli (Pauzaniusz Wędrówki po Helladzie 1, II, 1).

Drugą wersją mitu o Antiope jest historia spisana m.in. przez Pindara. Pisał on, że Antiope została porwana przez Tezeusza oraz Pejritoosa w trakcie wyprawy Heraklesa przeciw Amazonkom (F. M. Bennett 1912, s. 6). Inne źródła przedstawiają tą historię w różnoraki sposób. Diodor Sycylijski pisze, że Antiope została zabrana przez Tezeusza jako jeniec wojenny, kiedy ten towarzyszył Heraklesowi w jednej z jego dwunastu prac. Herakles miał odebrać pas Hippolity (siostry Antiope) – podarunek od samego Aresa. Jako, że Amazonki odmówiły oddania go, doszło do walki, w której Herakles rozgromił plemię dowodzone przez Melanippe i w efekcie pozyskał pas (Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna IV, 16, 4). Po wszystkim Antiope zakochała się w Tezeuszu i została jego żoną. Pindar twierdził nawet, że miała z nim syna - Demofonta (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 90). Herodoros, przytaczany przez Tzetzesa, pisał, że Tezeusz porwał Antiope, gdy ta wraz z Amazonkami wybrała się na wyprawę przeciw Ateńczykom. Królowa miała zginąć raniona przypadkowo oszczepem przez jedną ze swoich sióstr – Molpadię (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 115). Mit o porwaniu Antiope ma jednak spore nieścisłości, wynikające nie tylko z różnych przekazów, ale także tego, że jej imię czasami zastępowane jest imieniem Hippolity (F. M. Bennett 1912, s. 5).

Postać Tezeusza towarzyszącego Heraklesowi związana jest także, ze wspomnianą już, królową Hippolitą. Mit o Heraklesie i jego wyprawie po pas Hippolity ma kilka wersji – jedna z nich została już przedstawiona powyżej. Izokrates pisze, że zakochana w Tezeuszu królowa przybywa z nim do Grecji (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 92), a z dzieła „Epitome Vaticana” dowiadujemy się, że miała z nim syna Hipolita (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 99). Jeszcze inny przekaz podaje bizantyński twórca Jan Tzetzes – twierdzi on, że Tezeusz miał syna Hipolita z Antiope, a Hippolita chciała oddać swoją opaskę dobrowolnie, jednak Hera, przybrawszy postać zwyczajnej kobiety, powiadomiła Amazonki, że cudzoziemcy porywają ich królową, doprowadzając tym samym do wojny, w której królowa zginęła (J. Parandowski 1992, s. 174, 190).

Kilku z antycznych twórców, m.in. Likofron, Plutarch czy Diodor z Sycylii, uznaje wyprawę Heraklesa w okolice Termodontu, zabicie wielu Amazonek oraz porwanie Antiope przez Tezeusza za przyczynę zbrojnej wyprawy kobiet do Aten (Likofron Alexandra 1332 – 1340; Plutarch Tezeusz XXVII, 1; Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna IV, 28, 1). Bitwa ta miała być przegrana przez plemię wojowniczek – część z nich zabił Tezeusz i jego wojownicy, a reszta uciekła z Attyki. Inne wersje mówią, że w bitwie zginęły wszystkie kobiety, tym samym plemię Amazonek upadło. Z kolei tacy autorzy jak Izokrates lub Arystydes uważają, że do wyprawy nie tylko do Aten, ale ogólnie całej Attyki, skłoniła Amazonki chęć zawładnięcia nowymi terenami oraz pokazania swego męstwa (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 123 - 124).

Dużą popularnością cieszy się mit o Pentesileji, w której to miał się zakochać Achilles tuż po zadaniu jej śmiertelnego ciosu. Każda wersja historii mówi, o tym, że królowa wraz z odziałem Amazonek wybiera się pod Troję wspomóc Priama po śmierci jego ukochanego syna Hektora. Pentesileja, stojąca na czele wojska, zostaje ugodzona w walce włócznią i ginie (P. Grimmal 2009, s. 5). Pierwsze dłuższe opowiadanie autorstwa Diktysa z Krety podaje nieco inną wersję. Ugodzona włócznią i zrzucona z konia Pentesileja zostaje zawleczona za włosy przez Achillesa, aby gawiedź mogła ją obejrzeć półżywą. Ludność zastanawia się czy wrzucić ją do rzeki, jedynie Achilles chce sprawić jej właściwy pogrzeb. Brakuje tu motywu miłości (Diktys z Krety Dziennik Wojny Trojańskiej III, 15 – 16; IV, 2 – 3). Wszyscy autorzy wymieniają kilka powodów wyprawy Pentesileji pod Troję – Arktinos z Miletu zaznacza, że królowa jest sprzymierzeńcem Trojan, Diodor stwierdza, że musiała uciekać z ojczyzny z powodu zabicia siostry, Kwintus ze Smyrny mówi z kolei, że Amazonka pragnęła wojny lub oczyszczenia po przypadkowym zabiciu swojej siostry Hippolity (inne źródła przytaczają tu imię Melanippe). Różnie też wygląda śmierć wojowniczki – w niektórych relacjach Achilles śmiertelnie rani ją włócznią, ale nie zabija, po czym ściąga ją z konia (wg. Diktysa) lub zadaje jeden cios włócznią a potem drugi, który uśmierca ją i jej konia (Kwintus ze Smyrny). Większość wspomnianych przekazów (poza opisanym już Diktysem) podaje informację, że Achilles, dostrzegając niezwykłą urodę królowej, zakochuje się w niej, gdy ta wydaje ostatnie tchnienie i opłakuje ją niczym zmarłego przyjaciela Patroklosa. Błaga także o uroczysty pogrzeb. Tersytes w zamian obrzuca go obelgami, za co zostaje uśmiercony przez Achillesa. Krewny zabitego w odwecie wrzuca ciało Pentesileji do rzeki Skamander (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 88 – 89). Diodor Sycylijski, podsumowując swoją historię pisze, że była ona ostatnią z Amazonek, która wykazała się tak wielkim męstwem, a po jej śmierci plemię walecznych kobiet upadło (Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna II, 46, 6). Inni autorzy nie są jednak zgodni co do tego poglądu, pisząc o innych odważnych dokonaniach wojowniczek w późniejszym czasie.

Warto również wspomnieć o królowej Talestris. Jej imię wymienia co prawda mniej źródeł niż opisane już wcześniej Amazonki, mimo to jej historia jest dość imponująca. Wiąże się bowiem z wyprawą Aleksandra Macedońskiego na Wschód. Powstało wiele historii dotyczących tej podróży, a jedna z nich mówi o jego spotkaniu z Amazonkami, prawdopodobnie w roku 329/328 p.n.e., w trakcie którego jakoby doszło do bliższych relacji z królową Talestris. Diodor oraz Strabon pisali, że przywódczyni miała urodzić Aleksandrowi potomka (Diodor Sycylijski Biblioteka Historyczna XVII, 77, 1 – 3; Strabon Geografia XI, 5, 4). Część antycznych autorów twierdzi, że powyższa historia jest fikcją (np. Plutarch Życie Aleksandra 46), niemniej jednak spotkanie jednego z najdzielniejszych wodzów z największymi bohaterkami greckiej mitologii musiało dodać popularności obu stronom (E. Baynham 2001, s. 116 - 118). Autorce nie udało się zidentyfikować żadnej na wazy, na której widniałoby przedstawienie Talestris. Niemniej jednak w była ona jedną z bardziej wyróżniających się Amazonek, dlatego właśnie jej historia została pokrótce opisana.

Warto nadmienić w tej części pracy o Amazonce imieniem Andromache. Należy jednak pamiętać, że Andromache jest również imieniem żony Hektora, księcia Troi, syna Priama. W żadnym wypadku nie są to te same postacie. Mimo że żadne źródła literackie nie wymieniają królowej o tej imieniu, to jej wizerunek dość często występuje na wazach. Najczęściej jej przedstawienia nawiązują do mitu o Heraklesie i Tezeuszu – tak samo jak jest w przypadku Antiope i Hippolity.

Pozostaje zadać sobie pytanie, czy Amazonki to lud, który istniał naprawdę, czy jest on tylko mitem. Prokopiusz z Cezarei tak pisze o tym plemieniu – „Obecnie żadne wspomnienie o Amazonkach ani ich imię nie ocalało na terenach wokół Kaukazu, chociaż na ten temat wiele pisał Strabon i inni autorzy. Mnie samemu najbardziej zgodnie z prawdą wydają się mówić ci, którzy twierdzili, że nigdy nie istniało plemię mężnych kobiet, które na pewnej górze kaukaskiej sprzeniewierzyły swoje prawa ludzkiej naturze. Sądzę, że to raczej barbarzyńcy mieszkający w tych właśnie krajach wyprawili się na Azję z wielkim wojskiem i zabrali także swoje kobiety.” (Prokopiusz z Cezarei De bello Gothico IV, 3, 5 – 9 za A. Masłowska – Nowak 1990, s. 135). Każdy mit ma w sobie jednak ziarenko prawdy. Prokopiusz słusznie zauważył, że walczące kobiety niekoniecznie musiały stanowić odrębne społeczeństwo. Warto przypomnieć, że część autorów podkreślała stosunki tych kobiet m.in. ze Scytami.

Tę tezę mogą też potwierdzać odkrycia archeologiczne. Już w XIX wieku na terenach przykaukaskich znajdowano pochówki kobiece wyposażone w noże, żelazne groty strzał czy elementy pancerza, datowane na VI – V wiek p.n.e. Także u Scytów znane są przypadki chowania kobiety wraz z bronią chociaż była to raczej rzadkość. W pobliżu miejscowości Ternovoe i Koleino w Rosji odkryto grupę kurhanów należących do kobiet o wysokiej pozycji społecznej. Umarły młodo w wieku 20 – 25 lat. Jeden z grobów zawierał około trzydziestu brązowych i żelaznych grotów strzał typowych dla Scytów. Podobne pochówki znajdują się również na terenie Ukrainy. Cały kompleks datowano na IV wiek p.n.e. Natomiast u Sauromatów kobiece pochówki z bronią sięgają aż 20% ogólnej liczby pochówków z militariami. Przykładami mogą być groby z terenów Uralu, nad dolną Wołgą oraz między Donem i Dniestrem (Zielińska A. 2012, s. 428 – 429). Nie tylko pochówki mogłyby wskazywać na to, że są to Amazonki. Także zwyczaje tych kobiet, takie jak matriarchat, dziedziczenie po matce czy wypalanie piersi, są znane u innych narodów, np. wspominanych częstokroć Sauromatów (A. Masłowska – Nowak 1990, s. 137). Grecy mogli więc zainspirować się znanymi przez nich ludami dla stworzenia postaci, które w ich kulturze sprawowały imponującą rolę przez długie lata.

Autorka pragnie zauważyć, że powyższe informacje to jedynie fragment wiadomości, które pojawiają się w literaturze na temat Amazonek. Wybrane zostały te, które autorka uznała za znaczące dla dalszej interpretacji zabytków, stanowiących temat pracy oraz podstawowe informacje wprowadzające w tematykę dotyczącą Amazonek.

3. Przedstawienia królowych na wazach.

Poddane analizie przedstawienia reprezentowane są na 34 wazach datowanych od VI do IV wieku p.n.e. Królowe występują na naczyniach o różnej funkcji – są to zarówno kubki jak i amfory (naczynie zasobowe), lekyty (służyły do przechowywania pachnideł lub wykorzystywano je w kulcie zmarłych), hydrie (przechowywano w nich wodę, służyły też do jej nalewania) czy kyliksy (naczynie do picia) i inne. Autorka postanowiła podzielić poniższy rozdział na kilka mniejszych części ze względu na przedstawianą królową. W ramach każdego podrozdziału wazy opisane zostaną chronologicznie.

a. Andromache.

Najstarsza z waz jaką autorce udało się znaleźć pochodzi z Museum of Fine Arts w Bostonie i na jednej ze stron przedstawia walkę Heraklesa i królowej Andromache (kat. 1). Jak już wcześniej zostało zauważone Andromache nie jest wspominana w znanej nam literaturze antycznej, natomiast jej przedstawienia w malarstwie wazowym nawiązują do mitów o Heraklesie i Tezeuszu – tak samo jak Hippolity czy Antiope. Datowana na ok. 570 - 560 r. p.n.e. amfora jest przykładem malarstwa czarnofigurowego w wykonaniu malarza Timiadesa. Waza przedstawia królową w otoczeniu swoich podwładnych wojowniczek, Ainippe i Pantariste, w trakcie walki z Heraklesem. W centralnej części sceny, umiejscowionej w górnej części brzuśca, znajduje się Herakles, noszący lwią skórę oraz krótki chiton (tzw. krótki chiton dorycki, wojownicy greccy nosili go pod pancerzem, miał chronić przed otarciami – wg. Z. Piszczek 1966, s. 174). Przy pasie ma przytroczoną pochwę krótkiego miecza, którym zamierza trafić Andromache. Heros lewą ręką trzyma Amazonkę za prawy nadgarstek. Królowa upada na prawe kolano, kiedy próbuje uciec na prawo. Kobieta spogląda przez ramię, a jej głowa zwrócona jest w lewą stronę. Ubrana jest w chiton w krótkimi rękawami przepasany pasem, na nogach ma nagolenniki. Chiton udekorowany jest pionowym pasem z różnego rodzaju mitycznymi stworzeniami. Znajdują się tam wizerunki sfinksa, trzech syren oraz czterech kotowatych zwierząt, patrzących naprzemiennie w prawo oraz w lewo. Andromache uzbrojona jest w hełm attycki z wysokim grzebieniem i osłonami pliczków, tarczę na lewym ramieniu oraz włócznię w prawej ręce, przy pasie natomiast ma miecz. Z lewej strony sceny kolejna Amazonka imieniem Pantariste walczy z Timiadesem. Kobieta również nosi chiton wraz z pasem, nagolenniki, attycki hełm z kołem poniżej grzebienia, w prawej ręce dzierży włócznię, a na lewym ramieniu trzyma tarczę udekorowaną rozetką z kwiatem w centralnej części. Timiades upada na prawe kolano, wspierając się na dużej okrągłej tarczy. Jest nagi. Nagość wojowników oznacza, że są ukazani jako bohaterowie, co ciekawe walczące z nimi kobiety są zawsze ubrane. Jedynym ubiorem Timiadesa są nagolenniki oraz attycki hełm z wysokim grzebieniem. Niepewnie unosi swoją włócznię i odchyla głowę, broniąc się przed atakującą Amazonką. Z prawej strony głównej sceny grecki wojownik Telamon atakuje Ainippe. Telamon także jest nagi – ma jedynie nagolenniki oraz hełm koryncki z nisko osadzonym grzebieniem. Na lewym ramieniu trzyma tarczę beocką, a prawą unosi włócznię. Ainippe, tak jak pozostałe Amazonki, ma na sobie krótki chiton. Ponadto na chiton nałożony ma skórzany pancerz, na głowie nosi hełm z wysokim grzebieniem bez osłony policzków. Na lewym ramieniu ma dużą tarczę udekorowaną rombami, prawą ręką unosi włócznię, a przy pasie ma przypięty miecz (H. Hoffman 1973, s. 11 – 12.). Ciała kobiet namalowane są białą farbą, Grecy natomiast namalowani są na czarno. W ten sposób, na wzór egipski, odróżniano nie etnos a płeć. Wszystkie postacie na wazie są podpisane, dlatego znamy ich imiona.

Kolejna chronologicznie waza pochodzi ze zbiorów British Museum. Jest to amfora datowana na ok 540 r. p.n.e. (kat. 2). Twórcą ilustracji, także wykonanych w technice czarnofigurowej, jest malarz Eksekias. Tutaj również mamy do czynienia ze sceną walki między domniemaną Andromache, którą wspierają dwie inne Amazonki, a Heraklesem. Całe przedstawienie zostało umieszczone na brzuścu amfory. Z lewej strony stoi długowłosa Amazonka (postać nie jest podpisana, trudno określić kim konkretnie może być) ubrana w krótki chiton, pancerz, krótki płaszcz zarzucony na ramiona (chlamida – krótka szata wierzchnia w formie prostokąta, spinana broszą na ramieniu lub pod brodą, noszona przez Greków – wg. Z. Piszczek 1966, s. 174), bryczesy (anaksyrides – długie obcisłe spodnie noszone przez Frygijczyków, Persów i inne ludy ze Wschodu, w greckiej sztuce często wyobrażano w nich m.in. Amazonki – wg. Z. Piszczek 1966, s. 51) i hełm z wysokim grzebieniem. Uzbrojona jest w tarczę beocką, którą trzyma na lewym ramieniu, w prawej dłoni trzyma uniesioną włócznię, którą atakuje Heraklesa, stojącego do niej tyłem. Heros ma na sobie skórę lwa i krótki purpurowy chiton. Ma zamiar zaatakować szyję klęczącej przed nim na prawym kolanie Amazonki (najprawdopodobniej Andromache – brak inskrypcji) mieczem trzymanym w prawej ręce. Królowa próbuje bronić się za pomocą włóczni oraz okrągłej tarczy, na której widnieje przedstawienie trójnogu. Herakles przejmuje jej tarczę, udaremniając obronę. Andromache ma na sobie hełm z wysokim grzebieniem i pancerz, pod którym nosi krótki, haftowany chiton (waza jest uszkodzona, brakuje fragmentu z twarzą królowej). Na prawo znajduje się grecki wojownik (prawdopodobnie Telamon, wg. H. B. Walters 1927, s. 5) ubrany w krótki chiton, pancerz, nagolenniki i koryncki hełm z wysokim grzebieniem. Na lewym ramieniu nosi tarczę udekorowaną dwoma kulami. Zamierza przebić włócznią walczącą z nim długowłosą Amazonkę. Kobieta ubrana jest w krótki chiton, krótki płaszcz (chlamida) w pionowe pasy i hełm z wysokim grzebieniem. Trzyma w prawej ręce włócznię, na lewym ramieniu ma okrągłą tarczę. Klęczy na jednym kolanie, a jej ciało zwrócone jest w lewo (H. B. Walters 1927, s. 5; W. Nicol 1851, s.135). Ciała Amazonek pomalowane są na biało, za wyjątkiem nóg kobiety po lewej stronie. Grecy natomiast mają czarne ciała podobnie jak na przedstawieniu z Muzeum w Bostonie. Brak inskrypcji w tej części kompozycji nie pozwala jednoznacznie określić, kim są przedstawione postacie. Heraklesa poznajemy po przewieszonej przez ramię lwiej skórze. Amazonka znajdująca się w centralnej części uznana została przez W. Nicola oraz H. B Waltersa za Andromache (H. B. Walters 1927, s. 5; W. Nicol 1851, s.135). Jest to prawdopodobne – wskazuje na to podobieństwo do opisanej powyżej wazy z Bostonu. Na tej podstawie można przypuszczać, że dwie pozostałe Amazonki to Ainippe oraz Pantariste, chociaż nie ma co do tego pewności. Z drugiej jednak strony Andromache mogłaby równie dobrze zostać nazwana Hippolitą – argument ten potwierdzają źródła antyczne. Telamon z kolei miał być ulubionym towarzyszem herosa, brał z nim udział w polowaniu na dzika kalidońskiego, w wyprawie Argonautów oraz zdobywał z nim Troję (P. Grimmal 2009, s. 338). Jego imię widnieje także na wazie z Bostonu, dlatego wskazanie akurat na niego nie jest bezpodstawne.

Na lata 540 – 530 p.n.e. datowana jest amfora znajdująca się w Staatliche Antikensammlungen w Monachium (kat. 3). Za twórcę czarnofigurowej kompozycji uznany został malarz Bareiss. Scena umieszczona na brzuścu amfory przedstawia Heraklesa w towarzystwie drugiego mężczyzny, walczących przeciw Andromache i drugiej Amazonce (M. B. Moore, D. von Bothmer 1972, s. 3). Królowa klęczy przed herosem na jednym kolanie. Herakles, ubrany w krótki chiton, lwią skórę i dwa skrzyżowane na piersi białe pasy – jeden do przytroczenia miecza, drugi kołczanu, zwrócony jest w prawo. W uniesionej prawej ręce trzyma maczugę, zamierza nią uderzyć swoją przeciwniczkę. Lewą rękę położył na hełmie Andromache, która nie wdając się w walkę, wydaje się być pogodzona ze swoim rychłym losem. Kobieta ma na sobie hełm attycki z wysokim grzebieniem z osłonami policzków w kształcie litery L, krótką tunikę udekorowaną czerwonymi kropkami oraz pancerz. Prawą rękę ma opuszczoną, trzyma w niej włócznię, jednak w ogóle się nie broni. Do prawego ramienia przymocowaną ma tarczę beocką z przedstawieniem głowy Gorgony. Za Andromache przedstawiony jest ruszający do przodu Jolaos z maczugą w prawej dłoni. Ubrany jest w krótki, pofałdowany chiton, pancerz oraz płaszcz przerzucony przez jedno ramię. Po lewej stronie kompozycji znajduje się druga, uciekająca Amazonka. Również ma na sobie krótki chiton, zdobioną tunikę i hełm z wysokim grzebieniem. W prawej dłoni trzyma włócznię, a w lewej tarczę beocką (M. B. Moore, D. von Bothmer 1972, s. 4). Waza jest częściowo uszkodzona. Brakuje fragmentów, na których znajdowała się głowa Heraklesa, część hełmu Andromache, większa część ciała drugiej kobiety oraz płaszcz Jolaosa. Tak jak w poprzednich przypadkach ciała Amazonek zaznaczone są białą farbą, a Greków czarną. Należy zaznaczyć, że na wazie brak jest inskrypcji wskazujących, że przedstawioną Amazonką jest Andromache. Wskazuje na to sama scena podobna do pozostałych tu opisanych. Tak też została określona przez Mary B. Moore (M. B. Moore, D. von Bothmer 1972, s. 4). Ponownie jednak Andromache mogłaby zostać uznana za Hippolitę. Podobnie jest w przypadku Jolaosa – brak jest inskrypcji. Jolaos był bratankiem Heraklesa, towarzyszył mu w każdej wyprawie oraz był woźnicą jego rydwanu (P. Grimmal 2009, s. 163). Istnieją więc podstawy, aby nazwać postać wojownika tak jak zrobiła to Moore (M. B. Moore, D. von Bothmer 1972, s. 4).

Przedstawienie Heraklesa atakującego Andromache pojawia się również na brzuścu lekytu ze zbiorów British Museum, datowanym dość szeroko na lata 540 – 480 p.n.e. (kat. 4). Przedstawienie bardzo podobne do poprzednich. Herakles skierowany w prawą stronę ubrany jest w lwią skórę, pod którą nosi krótki purpurowy chiton. Do boku przytroczoną ma pochwę na miecz. W prawej ręce trzyma miecz, a lewą chwyta za ramię klęczącą przed nim na prawym kolanie Amazonkę (najprawdopodobniej Andromache). Andromache skierowana jest w lewą stronę. Ubrana jest w hełm z wysokim grzebieniem, pancerz, pod nim ma krótki chiton. Na pancerz narzuciła skórę zwierzęcia. Uzbrojona jest w miecz, włócznię oraz okrągłą tarczę z dekoracją w postaci głowy byka. Za nią stoi kolejna Amazonka, broniąca królowej. Ubrana i uzbrojona jest analogicznie do Andromache. Ma jednak dodatkowo zarzucony płaszcz w rodzaju chlamidy na ramiona, a na tarczy przedstawienie trójnogu. Po lewej stronie za Heraklesem stoi trzecia kobieta skierowana w prawą stronę. Ubrana w hełm z wysokim grzebieniem, krótki, haftowany chiton, a na nim skórę zwierzęcia. Także uzbrojona jest w miecz, włócznię oraz tarczę z przedstawieniem trójnogu. Całe pole ze sceną dodatkowo udekorowane jest gałęziami z owocami (H. B. Walters 1893, s. 253; www.britishmuseum.org, dostęp 15.05.2016 r.).

Na mniej więcej sam ten okres datowana jest kolejna waza przedstawiająca Heraklesa i Andromache, którą wspomaga druga Amazonka. Znajduje się ona w zbiorach Muzeum Narodowego w Berlinie. John Beazley określił, że autorem dekoracji umieszczonej na brzuścu amfory był malarz z grupy Trzech Linii (www.beazley.ox.ac.uk, dostęp 15.05.2016 r.), której prace datuje się na lata 525 – 500 p.n.e. (kat. 7). Scena przedstawia Heraklesa (nad jego mieczem znajduje się jego imię) rzucającego się w biegu na upadającą Amazonkę. Kobieta podpisana jest jako Andromache – inskrypcja znajduje się po prawej stronie, wzdłuż jej ciała. Heros ubrany jest w krótki chiton i zarzuconą na niego lwią skórę, do pasa przytroczoną ma pochwę miecza, a na plecach zawieszony kołczan. Na jego klatce piersiowej krzyżują się dwa białe pasy, być może służyły do przypięcia łuku i kołczanu. Prawą ręką unosi miecz, chcąc zadać cios przeciwniczce, natomiast lewą ręką przytrzymuje Andromache za hełm. Kobieta zwrócona jest prawo, spogląda za siebie na Heraklesa i stara się mu uciec, wydaje się jednak upadać. Ubrana jest w krótki chiton wyszywany na dole i pancerz, na głowie ma hełm z wysokim grzebieniem i osłoną policzków. Przez ramię przerzuconą ma zwierzęcą skórę (H. Mommsen określił ją jako nebris – skórę jelonka noszoną przez Dionizosa, a także jego wyznawców, wg. H. Mommsen 2013, s. 74). Do pasa przypięty ma miecz, lewą ręką trzyma włócznię. Na prawym ramieniu trzyma tarczę, stara się nią obronić przed nadchodzącym ciosem Heraklesa. Na tarczy widnieje przedstawienie trójnogu, ten element uzbrojeniu widoczny jest z boku. Za królową znajduje się druga Amazonka, wspierająca ją swoją włócznią, trzymaną w prawej dłoni. Na lewym ramieniu ma frontalnie przedstawioną tarczę z wyobrażeniem węża. Ubrana jest w krótki chiton wyszywany na dolnym brzegu, na nogach ma nagolenniki, a na głowie hełm z wysokim grzebieniem. Za Heraklesem znajduje się inskrypcja „Onetor”, a między jego nogami napis „kalos”, oznaczający „piękny” (Z. Piszczek 1966, s. 424 - 425). Ciała Amazonek zabarwione są na biało, natomiast Heraklesa na czarno.

Odmienną dekoracją i techniką wykonania charakteryzuje się hydria przedstawiająca trzy Amazonki przygotowujące się walki – każda z nich została podpisana. Są to Antiope, Hyphopule oraz Andromache. Dekoracja znajduje się na brzuścu wazy. Hydria datowana jest dość szeroko, bo na lata 525 – 475 p.n.e. i wykonana jest w technice czerwonofigurowej (kat. 9). Amazonka znajdująca się po lewej stronie, podpisana jako Andromache, stoi w pozycji wyprostowanej, skierowana jest w prawo. Ma na sobie krótki chiton, w prawej ręce trzyma swój hełm, a w lewej włócznię opartą o ziemię. Do pasa przytroczony ma miecz w pochwie. Jej włosy związane są dwiema przepaskami. O lewe udo opartą ma okrągłą tarczę udekorowaną liśćmi bluszczu. Amazonka znajdująca się w centralnej części podpisana jest jako Antiope. Ubrana jest w krótki chiton z przypasanym mieczem w pochwie. Na głowie ma hełm z wysokim grzebieniem, na nogach nagolenniki. W lewej ręce trzyma włócznię, a w prawej salpinks – instrument dęty, podobny do trąbki, używany przez greckich wojowników jako instrument sygnałowy (Z. Piszczek 1966, s. 762). Antiope testuje salpinks, dmuchając w niego. Trzecia z Amazonek, podpisana Hyphopule, stoi skierowana w prawo z odwróconą w lewo głową. Jest w trakcie podnoszenia okrągłej tarczy, która widoczna jest od wewnętrznej strony. Ubrana jest także w krótki chiton. Na głowie ma hełm z niskim grzebieniem, a na nogach nagolenniki. Prawą ręką trzyma miecz przytroczony do pasa. Za kobietą oparta jest włócznia. Wszystkie Amazonki na fałdach chitonu mają wyszyte pionowe paski. Po prawej stronie, na obrzeżu sceny znajduje się napis „hyphsisegraphsen” oznaczający „namalował Hyphsis” (Lullies R. 1961, s. 19).

Na rok ok. 520 p.n.e. datowana jest amfora znajdująca się w British Museum, której dekorację przypisuje się malarzowi z Grupy Polifema (kat. 10). Tak jak większość opisanych do tej pory waz, przedstawia ona walkę Heraklesa z Andromache, których otaczają dwaj wojownicy greccy i dwie Amazonki. Scena znajduje się na brzuścu wazy. W centralnej części znajduje się Herakles skierowany w prawo. Ubrany jest w krótki, purpurowy chiton oraz lwią skórę. Pochyla się do przodu zamierzając zadać cios mieczem Amazonce. H. B. Walters uznał ją za Andromache (H. B. Walters 1893, s. 109). Królowa została powalona na jedno kolano, Herakles trzyma ją lewą ręką za hełm. Hełm Andromache ma uniesioną osłonę twarzy i jest ozdobiony purpurowymi, czarnymi i białymi wzorami. Ponadto kobieta nosi purpurowy chiton. Uzbrojona jest we włócznię i tarczę z przedstawieniem liścia przypominającego liść kasztanowca. Za Heraklesem znajduje się Jolaos zwrócony w lewo, ciskający swoją włócznię. Przed nim nie ma jednak żadnego przeciwnika. Wojownik ma na tym wizerunku długie włosy. Ubrany jest w krótki chiton, nagolenniki i hełm koryncki. Na ramieniu ma tarczę z przedstawieniem przechadzającego się lwa z głową odwróconą w prawo i uniesioną lewą łapą, lew namalowany jest na purpurowo. Scena na tarczy obramowana jest dekoracją z liści astragalusa namalowanych na biało. Po prawej stronie kompozycji znajduje się brodaty wojownik – Telamon, ubrany w hełm, nagolenniki i krótki chiton. Na jednym ramieniu trzyma tarczę, a drugą ręką rzuca włócznią w klęczącą przed nim długowłosą Amazonkę. Co ciekawe, kobieta namalowana jest w mniejszej skali niż pozostałe postacie – zapewne po to, by zmieścić się pod uchem wazy. Wojowniczka ubrana jest w krótki, purpurowy chiton, nagolenniki, a na głowie ma hełm koryncki. Uzbrojona jest jedynie w tarczę o prostej, purpurowej powierzchni (H. B. Walters 1893, s. 109 – 110). Żadna z postaci na wazie nie jest podpisana, jednak Walters uznał że są to właśnie Herakles (wskazuje na to lwia skóra zarzucona na ciało), Andromache (wskazują na to nawiązania do innych waz) oraz Jolaos i Telamon (H. B. Walters 1893, s. 109). Zostało wspomniane już wcześniej kim są dwie ostatnie postacie, dlatego przypuszczenia Waltersa nie są bezpodstawne.

Kolejnym, bardzo podobnym, przedstawieniem Andromache charakteryzuje się amfora także ze zbiorów British Museum. Autorstwo czarnofigurowej sceny, umiejscowionej na brzuścu wazy, przypisywane jest malarzowi Antimenesowi (kat. 12). Mamy tu ponownie do czynienia z Heraklesem powalającym Andromache oraz dwójką innych postaci – towarzyszkami Amazonki. W centrum sceny znajduje się heros skierowany w prawo. Ubrany jest w krótki chiton oraz lwią skórę. Na boku przypasaną ma pochwę miecza, a na plecach zawieszony kołczan oraz łuk. Zamierza zabić Amazonkę, opisaną mimo braku inskrypcji jako Andromache (W. Nicol 1851, s. 102, H. B. Walters 1893, s. 144, H. B. Walters 1929, s. 5), swoim mieczem. Królowa stara się uciec w prawą stronę, spoglądając do tyłu na swojego przeciwnika, jednak lewa ręka Heraklesa chwyta ją za ramię. Andromache, uczesana w długie warkocze, ma na sobie hełm z wysokim grzebieniem i osłonami policzków oraz krótki chiton, na który zarzuciła zwierzęcą skórę. Uzbrojona jest we włócznię, a także beocką tarczę z czterema kulami i umbem w kształcie rozetki. Za królową stoi, zwrócona w lewo, kolejna Amazonka. Literatura wskazuje, że być może jest to Alkaia (H. B. Walters 1893, s. 144, H. B. Walters 1929, s. 5). Kobieta stara się bronić swoją władczynię używając włóczni oraz tarczy. Jej włosy także związane są w warkocze, na głowie ma hełm z wysokim grzebieniem i osłoną policzków, ubrana jest w krótki, purpurowy chiton i pancerz. Do pasa przytroczony ma miecz. Trzecia z Amazonek ucieka w lewo, patrząc do tyłu na rozgrywającą się walkę. Jej włosy związane w warkocze zakrywa hełm z wysokim grzebieniem i osłoną policzków. Ubrana jest w krótki, pasiasty chiton i zwierzęcą skórę zawiązaną na ramieniu. W prawej ręce trzyma włócznię, a na lewym ramieniu tarczę. Tarcza pokazana jest z boku, z jej dekoracji widoczna jest tylko jedna kula. Żadna z postaci nie jest podpisana.

[...]