Angst als resultaat en beweegreden in Reve's "Werther Nieland"

Inhoud

I. Inleiding

II. Over de auteur: Gerard Reve

III. Hermeneutiek
III. 1. Geschiedenis
III. 2. Doelstelling
III. 3. De hermeneutische cirkel

IV. W erther Nieland
IV. 1. Inhoud
IV. 2. Historische dimensie
IV. 3. Betekeniskernen
IV. 4. Analyse
IV.a. De omgeving
IV. b. Ontbrekend zelfbewustzijn
IV. c. Elmers familie
IV. d. De mystiek van een onbegrijpelijke wereld
IV. e. Sadisme
IV. f. Rituelen
IV. g. Clubs

V. Conclusie

VI. Literatuur

I. Inleiding

“Angst is de vader van de wreedheid”¹ - dat heeft de Engelse historicus en schrijver James Anthony Froude eens gezegd. Angst vormt ons dus tot de mens die we zijn, misschien tegen onze eigen wil. Angst drijft ons tot handelingen of lamt ons tot we niet meer in staat zijn iets te doen.

De angst met haar specifieke effecten staat ook als centraal thema in Gerard Kornelis van het Reve's boekje “Werther Nieland”, verschenen 1949 als aparte aflevering in “ De vrije bladen” en later samen gebracht in een band met “De ondergang van de familie Boslowits” (Van Oorschot, Amsterdam) (Nijhoff: 1). In dit verhaal staat de protagonist in het centrum van een voor hem heel dreigende en onheilspellende wereld en probeert deze situatie op verschillende manieren op te lossen. Dat hierbij zijn angst zowel als resultaat als ook als beweegredenen kan worden gezien, wordt in een latere analyse onderzoekt.

De bedreigde, angstige mens is niet alleen terug te vinden in Reve's “Werther Nieland” maar ook in andere werken zoals bij voorbeeld in “De avonden”. Om nu te weten te komen of er een verband bestaat tussen de achtergrond van de auteur en misschien de eigen ervaringen en belevenissen en het gedrag van zijn personages, is het noodzakelijk het leven van Reve nader te bekijken om eventuele conclusies te kunnen trekken. Dat gebeurt hiernavolgend het eerst.

Daarna wordt de methode van de hermeneutiek als literatuurwetenschappelijke discipline beschreven om aan de hand van deze kennis daarna het verhaal “Werther Nieland” te analyseren en te bekijken of de aanvankelijke hypothese dat de protagonist van zijn angst wordt gedetermineerd verder verdedigbaar is.

II. Over de auteur: Gerard Reve

Reve was een Nederlandse auteur en behoort samen met Mulisch en Hermans tot “De Grote Drie” van naoorlogse schrijvers. Zijn werk is niet gewoon maar bij een literaire stroming in te delen, maar levert materiaal voor discussies op. Hebben zijn eerdere werken zoals de bekende roman “De Avonden” (1947) of het verhaal dat in dit werkstuk nader wordt beschouwd “Werther Nieland” (1949) sterke naturalistische tendensen met hun gedetermineerde protagonisten, zo zijn in zijn latere werken vaak romantische of mystieke tendensen op te merken, bij voorbeeld ook in “De taal der liefde”( 1972) of “Een circusjongen” (1975). (literatuurgeschiedenis.nl: Reve)

Zijn stijl van schrijven is provocatief, vaak spelen er geweld, racisme, godslastering en seksuele handelingen en rol, waar ook consequenties voor herkenbaar zijn. Reve heeft dus enkele literaire prijzen gekregen, bij voorbeeld de “Reina Prinsen Geerlings-prijs” voor “De Avonden” in 1974 of twee keer de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam², maar er zijn ook prijzen die hij niet heeft gekregen vanwege geweigerde reisbeurzen³ of onderzoeken vanwege strafbare handelingen⁴. Bij het overhandigen van de “P.C. Hooft- prijs” 1968 voor proza voor zijn gehele oeuvre, zoende hij minister Marga Klompe. (schrijversinfo.nl: Reve) Hier is dus goed te herkennen dat de provokante stijl zich niet alleen maar beperkt op het schrijven maar ook op zijn manier van leven.

Maar bestaat nu een verband tussen de biografie van Reve en zijn verhalen, vooral met het verhaal “Werther Nieland” omdat er later bij de analyse het oogmerk op ligt?

Over dit verhaal zegt Reve zelfs, dat hij er aan het begin geen hoge mening van had, maar dat het nu een “nooit door [hem] te overtreffende hoogtepunt in [zijn] werk is.” Hij is zelf in het “Betondorp” in Amsterdam opgegroeid en zegt dat er “over de hele buurt [...] altijd een sfeer van onpeilbaar diepe, onontkoombare weemoed [heeft gehangen].” (Greegor 1983:13). Hij beschrijft zijn eigen jeugd op volgende manier: “Vrees, gevaar, eenzaamheid, de huizen evenzovele grotten en holen, bewoond door onberekenbare demonen, dat is eigenlijk mijn jeugd” (z.a.: 13) en zegt, dat hij in zijn leven “niet een gelukkige dag gekend [heeft]. ” (z.a.: 13)

Hij vat zijn eigen gevoelens over zijn jeugd in een zin samen en die lijkt heel erg: “Laat elke hoop varen, gij die hier opgroeit.” (z.a.: 13) Deze zin is in zijn geheel te overdragen op het verhaal Werther Nieland en toont dat er in ieder geval paralellen moeten bestaan tussen wat er in dit verhaal wordt beschreven en de bibliografische details van de auteur. Het is op de hand liggend dat er in dit verhaal eigen persoonlijke erveringen verwerkt.

III. Hermeneutiek

III. 1. Geschiedenis

Het woord “hermeneutiek” kenmerkt vandaag een wetenschappelijke discipline en heeft zijn oorsprong in het Griekse woord “hermeneus”, dat betekent uitlegger, of middelaar. Er bestaat ook het werkwoord “ hermeneuein” wat uitleggen, meedelen of vertalen betekent. Een andere Grieks woord daarvoor is ook “interpres” of “interpretari”. De etymologie is dus: Iets onbekends wordt mij bekend gemaakt. (vgl. Leibfried 1980: 13) In de moderne geschiedenis werd dan vooral de “hermeneutica sacra”⁵ belangrijk. Deze tekst diende de Bijbelexegese. Maar de hermeneutiek was niet alleen maar bij het verklaren van de bijbel een nuttige instrument maar ook bij het omgaan en werken met teksten uit andere gebieden. (vgl. z.a.: 15) In de negentiende eeuw werden twee wetenschappers heel belangrijk: ten eerste de theoloog Friedrich Schleiermacher en ten tweede de filosoof Wilhelm Dilthey, wie de betekenis van de hermeneutiek voor de natuurwetenschappen publiek maakte. Zijn oogmerk lag daarbij vooral daarop dat de doelstelling van de hermeneutiek bij het werken in bereiken van geesteswetenschappen altijd het begrijpen moet zijn. (vgl. z.a.: 16)

In de twintigste eeuw vormden dan vooral de filosofen Martin Heidegger en Hans- Georg Gadamer de opvatting van hermeneutiek en beschouwden dit niet als interpretatie van iets dat van iemand uitgebracht werd, maar als bepaald begrijpen van hoe mensen hun omgeving opvatten (vgl. Buhler 2008: 5), dus als “existentieel analyse van het bestaan”⁶. (Heidegger 1979: 37)

Met de vraag naar een hermeneutiek die voor het werken met literaire teksten geschikt was, hebben zich tegen het einde van het twintigste eeuw twee wetenschapper bezig gehouden: de filosoof Paul Ricreur en de literatuurwetenschapper Peter Szondi. (vgl. Grondin 2008: 9)

III. 2. Doelstelling

De doelstelling van de hermeneutiek formuleert de filosoof Gadamer als volgt:

“een betekenis uit andere wereld in de eigene wereld te overdragen.”⁷ (Gadamer: 1974: 1061) Dat betekent dat er een tussenkomst moet plaatsvinden tussen de tekst en de recipient. Ervoor is het noodzakelijk dat de recipient de mogelijkheid heeft de gebeurtenissen op zijn eigen levensomstandigheden toe te passen om op de ene kant te kunnen begrijpen wat er gebeurt, omdat er iets bekends inzit en op de andere kant de mogelijkheid heeft een dieper besef voor de onbekende dingen, die daarboven in de tekst gebeuren, te krijgen. (Gadamer 1972: 279)

Het probleem van de hermeneutische differentie

Een fundamenteel probleem bij de interpretatie is, dat alles wat er geinterpreteerd kan worden vooreerst vreemd en afstandig lijkt en de recipient zich dat soort dingen eerst in een proces van begrijpen en duiden te eigen moet maken. Bij de interpretatie van literaire werken zijn daarbij drie soorten van de hermeneutische differentie belangrijk:

- Lingu'istische differentie:

begrijpen en interpreteren onderstellen het toebehoren van de recipient en het literaire materiaal bij de zelfde taalgemeenschap. Vertaling van teksten uit een andere taal is daarom noodzakelijk voor een interpretatie maar is zelfs al een handeling van interpretatie.

- Historische differentie:

de historische differentie is dat wat meestal het eerst opgemerkt wordt en ook de grootste moeilijkheden voor de recipient veroorzaakt. Een tekst veroudert vanaf zijn ontstaan en de historische differentie tussen hem en de verklaarder wordt steeds groter. Er zijn daarbij twee probleemgebieden: het eerst de problemen in het gebied van taalgebruik, er zijn dus misschien ouderwetse woorden of betekenisveranderingen en het tweede de problemen in zakelijker opzicht, bij voorbeeld: namen, feiten en samenhangen uit de historie die een toelichting nodig maken.

- Retorische differentie:

voor de literatuurwetenschappelijke hermeneutiek is deze differentie heel belangrijk, omdat vooral literaire teksten gebruik maken van retorische middelen. De recipient moet dus kennis over hun functies en betekenissen hebben om de tekst te begrijpen en geschikt te kunnen interpreteren. (Gadamer 1972: 275 ff.)

Deze drie differenties moeten allemaal worden geanalyseerd voordat de tekst geinterpreteerd kan worden. Als de tekst op deze drie niveaus is geanalyseerd, moet de afsluitende interpretatie met de resultaten uit deze onderzoeken overeenkomen. (vgl. Bolten 1985: 362)

III. 3. De hermeneutische cirkel

Een conceptie van de hermeneutiek is dat er tussen de delen en het geheel van een literaire werk een verband bestaat. Dit verband wordt hermeneutische cirkel genoemd.

Een tekst te begrijpen bepaalt dus de kenmerken van de tekststructuur of de inhoud en de tekstproductie in verband met de receptiegeschiedenis en de persoonlijke standpunt als geheel waar te nemen en met de correlatieven betrekkingen rekening te houden. (vgl. z.a.: 362 f.)

Als er dus een hypothese is ontwikkelt over een mogelijke zin van de tekst, dan moet die altijd worden nagekeken of die overeenkomt met alle aspecten. Als dat niet klopt, moet de hypothese worden gecorrigeerd. Interpretatie is dus een dynamische proces met een cirkelvormig beweging. Er worden vanuit deelaspecten conclusies gemaakt die later tot een hypothese leiden en deze hypothese wordt weer terugbetrokken op deelaspecten van de tekst om de juistheid te verifieren. (vgl. z.a.: 362 vlg.)

[...]

¹ Origineel: “Fear is the parent of cruelty."

² in 1963 en 1966

³ Omdat zijn Engelstalige novelle “melancholia” pornografie zou zijn

⁴ Bij de Prijs van de Nederlandse letteren 2001

⁵ „hermeneutica sacra“ is een geschrift van de Duitse theoloog Johann Conrad Dannhauer en legt uit hoe een interpretatie moet worden gemaakt. (

⁶ Origineel: “existenzielle Analytik des Daseins” (Heidegger: 1979: 37)

⁷ Origineel: “einen Sinnzusammenhang au seiner anderen Welt' in die eigene ubertragen" (Gadamer:

1974: 1061)