De volkssuperlatief in het Nederlands

Inhalt

Inleiding

Samenstelling of afleiding?

Adjectivische samenstellingen

De volkssuperlatieven

Overvloedig gebruik van volkssuperlatieven in het Nederlands?

Literatuur

Inleiding

Er zijn verschillende mogelijkheden om de dingen die wij zeggen of schrijven te versterken. Heel neutral zijn de woorden zeer, heel of erg. Dezelfde betekenis en meer nadruk hebben alternatieven zoals verschrikkelijk en afschuwelijk op de negatieve en extreem of echt op de positieve kant. Erg geliefd zijn ook vergelijkingen die vaak al eeuwen in ons taal bestaan. Zo is iemand die heel erg slim is slim als een vos en wanneer wij iemand goede gezondheid toekennen is diegene vaak zo gezond als een vis. In dit werkstuk hou ik me bezig met samengestelde adjectieven die precies dezelfde functie hebben. Vooral wil ik ingaan op de zogenaamde “Volkssuperlativ” en zijn verschillende vormen. Naast samengestelde adjectieven met vergelijkend linkerlid zij er namelijk gevallen waar het linkerlid alleen maar de betekenis van zeer heeft en in geen semantisch relatie met het rechterlid staat.

Er is nog niet veel onderzoek gedaan worden over dit thema, maar in alle verschenen artikelen duikt het probleem van het juiste onderbrengen van deze woordgroep op. Zijn het gewone samenstellingen? Of afleidingen omdat zich het linkerlid al tot een suffix ontwikkeld heeft? Om dit reden zal ik in de eerste deel van dit werkstuk criteria verzamelen met die men samengestelde woorden in kan ordenen en van afleidingen onderscheiden.

Ter wille van het gemak met de term “Volkssuperlativ” heb ik hem naar het Nederlands vertaald en zal het van nu af over de volkssuperlatief hebben.

Verder wil ik me met de stelling bezig houden die W.H. Fletcher in zijn artikel over samengestelde adjectieven met versterkend linkerlid bespreekt. Hij beweert dat er in het Nederlands buitengewoon veel gebruik wordt gemaakt van volkssuperlatieven. Volgens hem meer dan in alle anderen Germaanse talen. Ik zal me daarvoor met de volkssuperlatieven in het Duits bezighouden.

Samenstelling of afleiding?

Samenstellingen en afleidingen zijn het resultaat uit twee woordvorming­procédés die heel erg productief zijn. Over het algemeen zijn samenstellingen en afleidingen makkelijk van elkaar te onderscheiden. In enkele grensgevallen is het moeilijker. De volkssuperlatieven zijn er zo een geval. Voordat ik erop inga geef ik een kort overzicht over samenstellingen en afleidingen.

Samenstelling is een woordvormingprocédé waarbij twee of meer woorden die zelfstandig kunnen voorkomen, tot één nieuw woord worden samengevoegd. Voorbeelden: oker + geel => okergeel, hoofd + luis => hoofdluis, voor + deur => voordeur, samen + stellen => samenstellen. Samenstellingen zijn rechtshoofdig, d.w.z. dat het rechterlid van de samenstelling de kern is van het samengestelde woord. Het bepaalt de semantische klasse en ook het geslacht van het woord wanneer het een nominale samenstelling is.

Bij adjectivische samenstellingen heeft het eerste lid vaak een versterkende, intensiverende functie: beresterk is zeer sterk en doodserieus betekent zeer serieus. Men heeft het hier met een vergelijkend linkerlid te maken. De letterlijke interpretatie van deze worden is vaak vervaagd. Glashelder betekent niet meer zo helder als glas, maar gewoon zeer helder en peperduur dat op de hoge prijs van peper teruggaat betekent gewoon zeer duur.

De tweede groep wordt gevormd door samengestelde adjectieven, waarbij het eerste lid aanvullende informatie geeft over de kern: milieuvriendelijk betekent vriendelijk voor het milieu en vetarm is arm aan vet. Deze worden zijn anders opgebouwd dan de Volkssuperlatieven, zijn echter heel interessant omdat ze vaak als afleidingen worden beschouwd. Waarom dat zo is en in hoeverre dat voor dit werkstuk van belang is zal ik later uitleggen. Bovendien wil ik de criteria benoemen die Van den Toorn gebruikt om deze vermeende afleidingen van samenstellingen af te bakenen.

Afleiding is een woordvormingprocédé waarbij aan een grondwoord taalelementen worden toegevoegd die niet als losse woorden kunnen voorkomen. Deze toevoegsels kunnen worden onderscheiden in voor- en achtervoegsels. Met behulp van het achtervoegsel - halve (uit hoofde van, met het oog op) kunnen bijvoorbeeld bijwoorden worden afgeleid van abstracte zelfstandige naamwoorden: ambtshalve, gemakshalve, voorzichtigheidshalve enz. Door middel van het voorvoegsel on- kunnen bijvoorbeeld van bijvoeglijke naamwoorden nieuwe bijvoeglijke naamwoorden worden afgeleid: onaardig, onbarmhartig, ongezond, onmatig enz.

Het meest opmerkelijk verschil tussen samenstellingen en afleidingen is zeker het feit dat een samenstelling uit vrije morfemen bestaat en bij een afleiding een deel, b.v. het affix, en gebonden morfeem is. Dat dit niet voldoende is om een woord tegen honderd procent tot de ene of andere groep te rekenen zullen wij later zien.

Adjectivische samenstellingen

Er zijn verschillende soorten van adjectivische samenstellingen. Van den Toorn geeft in zijn artikel over halfsuffixen een goede overzicht. Ten eerste zijn er volgens hem veel adjectivische samenstellingen in het Nederlands waar het eerste lid een substantief is das het adjectief nader specificeert. Deze specificatie kan vergelijkend, versterkend of dimensioneel zijn. Voorbeelden voor een puur vergelijkend linkerlid zijn vooral kleurwoorden: lindegroen, azuurblauw, grasgroen. Ook een vergelijkend maar vooral een versterkend karakter hebben woorden zoals beresterk, betonhard, oliedom enz. Het vergelijkende eerste lid is verbleekt en wij vatten het als zeer of in hoge mate op. De man is dus niet echt zo sterk als een beer maar gewoon heel sterk. Een dimensioneel specificatie vinden wij bij woorden zoals tafelhoog of kniediep.

Van belang voor dit werkstuk zijn vooral de woorden met versterkend linkerlid, de zogenaamde volkssuperlatieven. De versterkende elementen van de volkssuperla­tieven kunnen een uitbreiding ondergaan, waardoor ze zich tot een versterkend prefix lijken te hebben ontwikkeld. Het opmerkelijke aan deze woorden is dat het eerste lid geen enkele zinvolle verband vertoont met het tweede lid. Een eigenschap die heel ongewoon is voor een samenstelling. Het vermoeden is dus dat men het hier met een afleiding te maken heeft. Het linkerlid dat ooit als vergelijkend element werd gebruikt kan productief als versterkend element aan velerlei woorden worden toegevoegd. Stokdoof heeft de betekenis van zeer doof en niet van zo doof als een stok. Tegen de analyse als afleiding spreekt weliswaar de zelfstandigheid van het eerste lid. Stok is nog steeds een vrij morfeem en zoals wij in het voorafgaand stuk constateerden is dat het meest belangrijk argument om van een samenstelling te spreken.

Bovendien kunnen deze versterkende elementen niet naar believen aan woorden toegevoegd worden. Ook dit spreekt voor een analyse als samenstelling. Er kan alleen maar een beperkte groep van woorden geïntensiveerd worden. Ook al moet worden erkend dat de groep bij enige versterkende elementen vrij groot is. Hier sluit zich een argument voor de analyse als afleiding aan. Het argument is reeksvorming. Het feit dat de versterkende elementen productief worden kunnen gebruikt beschouwen enige taalkundige als teken voor een afleiding. Dit argument is volgens mij een veel andere niet steekhoedend. Bijvoorbeeld Jeziorski wijst erop dat een groot aantal van gelede woorden bestaan die als eerste lid volks-, lands- of universiteits- enz. hebben en die men toch niet tot de afleidingen zou rekenen. Bovendien is er de moeilijke vraag wanneer er genoeg items zijn om van reeksvorming te spreken. Het is bijna onmogelijk om een grens te bepalen.

[...]